Pojawia się skrycie, zwykle w obliczu działania przewlekłego stresu, jaki często towarzyszy wykonywaniu zawodów społecznych. Początkowo jest niezauważany – objawia się poprzez napięcia, stany zmęczenia, drażliwości i hiperaktywności, na przemian z oznakami wyczerpania psychofizycznego.
Mowa o wypaleniu zawodowym – problemie trapiącym coraz większą liczbę osób zajmujących się zawodowo niesieniem pomocy innym ludziom, mającym z nimi emocjonalny kontakt, a więc również nauczycieli.
Ci ostatni muszą podjąć nie lada wyzwanie, by sprostać wielu obowiązkom oraz wymaganiom, zarówno ze strony zwierzchników, jak i uczniów, a także ich rodziców. Czasem to zadanie przerasta pedagogów i prowadzi do utraty energii, zmęczenia, rozczarowania. Może to mieć groźne konsekwencje dla nich samych – wyczerpanie emocjonalne, brak osobistej satysfakcji z wykonywanego zawodu, obciążenie psychiczne i dolegliwości somatyczne, jak również dla uczniów – np. przedmiotowe ich traktowanie.
Syndrom wypalenia zawodowego, jako pierwszy opisał w literaturze H. J. Freudenberg, wskazując na wielość towarzyszących temu zjawisku specyficznych zachowań, charakteryzujących się częstą drażliwością, chronicznym zmęczeniem, podatnością na zachorowania, permanentnym bólem głowy oraz stanem apatii i zniechęcenia. Pines i Aronson traktują wypalenie, jako „stan fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, spowodowany przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym”. Satinello definiuje wypalenie, jako „stan psychofizyczny, któremu towarzyszy apatia, nabieranie dystansu i chłód w relacjach interpersonalnych, poczucie wyczerpania emocjonalnego, a także bezradność w działaniu. Zdaniem Kędrackiej wypalenie to „proces nieuchronnej destrukcji zachodzący w psychice osób, które zbytnio eksploatują swoje siły w „dawaniu siebie” innym ludziom. Chernis traktuje wypalenie jako proces ciągły i postępujący, który nie powstaje nagle i niezauważalnie, ale jest raczej konsekwencją długotrwałego tracenia sił. Maslach jako „wypalenie” rozumie zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”.
Wypalenie zawodowe nie pojawia się nagle, postępuje w sposób stopniowy – od prawidłowych i pożądanych zachowań, do nieprawidłowych.
Można zatem wyróżnić kolejne fazy:
- Zafascynowanie – w tej fazie nauczyciel silnie angażuje się w swoją pracę.
- Stagnacja – praca sprawia coraz więcej trudności, oczekiwania uczniów, rodziców i dyrekcji szkoły zaczynają denerwować nauczyciela.
- Frustracja – nauczyciel odbiera negatywnie swoich uczniów, ma problemy z dyscypliną, stosuje przymus, czuje się rozczarowany swoją pracą.
- Apatia – całkowicie zanikają przyjazne stosunki nauczyciela z uczniami, nauczyciel wykonuje tylko niezbędne czynności, unika rozmów na tematy zawodowe.
- Syndrom wypalenia – pojawia się w momencie całkowitego wyczerpania.
Syndrom wypalenia zawodowego u nauczycieli charakteryzują następujące symptomy:
W sferze psychicznej:
- negatywny obraz własnych umiejętności,
- negatywny stosunek do uczniów i ich rodziców,
- negatywna ocena oddziaływania szkoły,
- zanik zainteresowań problematyką zawodową,
- ucieczka w fantazje,
- trudności z koncentracją uwagi.
W sferze emocjonalnej:
- poczucie bezsilności,
- przygnębienie,
- użalanie się nad sobą,
- pobudliwość,
- znerwicowanie,
- poczucie braku uznania.
W sferze fizycznej:
- zmęczenie i podwyższona skłonność do zachorowań,
- trudności wegetatywne (serce, oddychanie, trawienie), bóle głowy, napięcia mięśni,
- zakłócenia snu,
- wysokie ciśnienie krwi.
W sferze społecznej:
- zanik dotychczasowego zaangażowania,
- utrata chęci pomagania uczniom mającym trudności, problemy,
- ograniczanie kontaktów z rodzicami uczniów,
- ograniczanie kontaktów z kolegami (koleżankami),
- narastanie konfliktów w życiu prywatnym,
- niedostateczne przygotowanie się do zajęć dydaktycznych.
Proces wypalenia zawodowego można też przedstawić w oparciu o stopnie wyrządzonej szkody:
Pierwszy stopień – tak zwane stadium ostrzegawcze, charakteryzuje się uczuciem przygnębienia, irytacji. Mogą pojawić się w nim ustępujące bóle głowy, przeziębienia, kłopoty z bezsennością. Powrót do prawidłowego, optymalnego funkcjonowania na tym etapie nie jest jeszcze trudny. Zazwyczaj wystarczające jest zmniejszenie obciążenia pracą, krótki wypoczynek, jakieś hobby.
Gdy syndrom trwa już dłuższy czas, jest bardziej stały, pojawia się drugi stopień, którego charakterystycznymi objawami są: gorsze wykonywanie zadań, częste wybuchy irytacji, brak szacunku i wręcz pogardliwa postawa wobec innych osób. Interwencja na tym etapie wymaga już większego wysiłku i bardziej zdecydowanych kroków. Może okazać się, że niezbędny będzie dłuższy urlop, regeneracja sił przez oddanie się czynnościom nie związanym z pracą a sprawiającym przyjemność (hobby). Istotny jest też udział innych osób, jeszcze nie pomoc profesjonalna, ale odpoczynek w gronie przyjaciół.
Chroniczność syndromu to trzeci etap. Następuje pełny rozwój objawów fizycznych, psychofizycznych i psychosomatycznych, zagrożone stają się nie tylko procesy poznawcze, emocjonalne, ale zachwianiu ulega również cała struktura osobowości. Objawy zespołu wypalenia zawodowego dotykają zarówno somatyki, jak psychicznego i społecznego funkcjonowania jednostki. Typowymi objawami dla tego stadium są uczucie osamotnienia i alienacji, kryzysy rodzinne, małżeńskie, przyjacielskie, depresja, nadciśnienie, wrzody. Wypalenie zawodowe na tym etapie bardzo wyraźnie dotyka nie tylko osobę poszkodowaną, ale całe jej społeczne otoczenie: członków rodziny, przyjaciół, współpracowników. Najczęściej wymagana jest profesjonalna pomoc (lekarz, terapeuta, psycholog). W skrajnych przypadkach pomoc taka okazuje się nieskuteczna, a jedynym rozwiązaniem wydaje się być zmiana pracy.
