Skuteczne i efektywne prowadzenie pracy wychowawczej wymaga poznania wychowanków, jak i relacji interpersonalnych w grupie. Nauczyciel, wychowawca, powinien znać nie tylko sytuację psychospołeczną, jaką przeżywa podopieczny jako jednostka, ale także jako członek grupy.
Celem poznawania członków grupy może być diagnoza zjawiska, które budzi niepokój opiekuna (np. postępowanie podopiecznego, jego zachowanie, poglądy), uzyskanie informacji o warunkach, w których prowadzona będzie działalność wychowawcza i czy sprawdzenie skutków własnych oddziaływań pedagogicznych. Ponadto wychowawca powinien znać osoby, na które ma wpływać.
W środowisku szkolnym bez znajomości ucznia nie jest możliwe przystosowanie nauczania i wychowania do jego potrzeb i możliwości. Utrudnione jest także kierowanie i przewodzenie. Nie można też zapominać i o tym, że dla każdego ucznia poznanie go przez nauczyciela ma znaczenie emocjonalno-motywacyjne.
Zazwyczaj drugiego człowieka poznajemy, obserwując go, lub uzyskując od niego informacje poprzez stawianie pytań. Niekiedy stosuje się jeszcze metody projekcyjne — wykorzystujące fakt, że niektóre ukryte myśli człowieka ujawniane są w jego zachowaniach lub wytworach.
Wychowawca może także poznawać członków grupy, jak i panujące między nimi relacje, i tym samym wpływać na proces wychowania, stosując metodę
socjometryczną, nazywana także socjometrią. Najbardziej rozpowszechnionym jej rodzajem jest klasyczna technika socjometryczną J.L. Moreno. Ponadto wyróżnia się także tzw. nietypowe techniki socjometryczne, do których należy: technika „Zgadnij kto?”, plebiscyt życzliwości i niechęci, technika szeregowania rangowego.
Technika „Zgadnij kto?”
Szczególnym rodzajem metody socjometrycznej jest technika „Zgadnij kto?”. Stosuje się ją najczęściej do „rozpoznania” osób spełniających określone role w grupie lub odznaczających się interesującymi wychowawców cechami. Polega na podawaniu przez badane osoby nazwisk tych członków grupy, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce. Na przykład:
— „To jest ktoś, komu można zaufać w grupie”
— „To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią w grupie”
— „To jest ktoś, kto chętnie pomaga innym w grupie”
— „To jest ktoś, kto potrafi w klasie wszystko zorganizować”
— „To jest ktoś, kto zawsze przebywa z innymi”
— „To jest ktoś, kto jest zawsze uśmiechnięty i nigdy nie narzeka”
— „To jest ktoś, kto dokucza słabszym, psuje zabawę, jest złośliwy”. Lista przedstawionych charakterystyk może być różna.
Metoda ta różni się od techniki socjometrycznej J.L. Moreno tym, że wymaga dokonania wyboru spośród członków danej grupy nie tyle na podstawie żywionych wobec nich uczuć sympatii czy też antypatii, ile w wyniku ogólnego rozeznania panującej w niej sytuacji. W związku z powyższym technika socjometryczna J.L. Moreno bada rzeczywiście wzajemne powiązania między członkami grupy, natomiast technika „Zgadnij kto?” dostarcza informacji, jak członkowie grupy spostrzegają te powiązania, a więc bada jakby odbicie struktury grupy w świadomości jej członków (istniejącą w klasie opinię społeczną). Może ona ułatwić poznanie cech wszystkich członków grupy oraz stosunku uczestników do siebie.
Osobom badanym techniką „Zgadnij kto?” pozostawia się całkowitą swobodę co do liczby podawanych nazwisk, a w wypadku charakterystyk negatywnych przysługuje im prawo do powstrzymania się od jakiejkolwiek odpowiedzi.
2. Plebiscyt życzliwości i niechęci
Duże znaczenie wśród technik socjometrycznych ma plebiscyt życzliwości i niechęci. W przeciwieństwie do klasycznej techniki socjometrycznej stawia on każdego członka badanej grupy wobec zadania oceniania każdego z pozostałych jej członków. Dzięki temu technika ta umożliwia wgląd w całokształt stosunków społecznych danej grupy. Ułatwia zidentyfikowanie osób potrzebujących pomocy, nielubianych i niepopularnych w danej grupie.
Technika polega na ustaleniu skali, którą badany ocenia swój stosunek do pozostałych członków grupy. Skala może mieć dowolną ilość stopni. Można zastosować np. pięciostopniową skalę: bardzo lubię (++), lubię (+), jest mi obojętny (0), raczej nie lubię (-), nie lubię (— ).
Badane osoby powinny posługiwać się oznaczeniami (znakami) zamieszczonymi powyżej. Odpowiedni znak zamieszcza się przy każdym nazwisku z wyjątkiem własnego nazwiska, na dostarczonej uprzednio liście. Pedagodzy zalecają, by na liście obejmującej dzieci lub młodzież jakiejś grupy, zamieścić najpierw dziewczęta, a następnie chłopców w kolejności alfabetycznej. W takim porządku ma nastąpić ich ocenianie.
W przypadku tego rodzaju badania w klasie szkolnej podaną wyżej skalę można zapisać na tablicy, łącznie z odpowiadającymi poszczególnym jej stopniom znakami (symbolami).
Technika „ZGADNIJ KTO”
Przykładowy kwestionariusz badania socjometrycznego struktury klasy
Mój numer z dziennika: ……
1. Ma najwięcej energii do działania ……………………………………………………………………………
2. Jest najbardziej koleżeński ……………………………………………………………………………………..
3. Najbardziej lubi wykorzystywać innych …………………………………………………………………..
4. Jest najbardziej niezależny ……………………………………………………………………………………..
5. Jest najbardziej uprzejmy ……………………………………………………………………………………….
6. Dotrzymuje zobowiązań ………………………………………………………………………………………..
7. Jest najbardziej zgryźliwy ………………………………………………………………………………………
8. Jest największym egoistą ……………………………………………………………………………………….
9. Najlepiej umie współpracować ……………………………………………………………………………….
10. Jest najbardziej opryskliwy …………………………………………………………………………………..
11. Jest najbardziej arogancki ………………………………………………………………………………………
12. Jest najbardziej zdyscyplinowany ……………………………………………………………………………
13. Ma „mocne nerwy” ……………………………………………………………………………………………….
14. Cieszy się największym autorytetem i uznaniem w grupie …………………………………………
15. Jest najbardziej lubiany ………………………………………………………………………………………….
16. Stawia sobie wysokie wymagania ……………………………………………………………………….
17. Ma najwięcej optymizmu ………………………………………………………………………………………
18. Jest najbardziej samodzielny ………………………………………………………………………………….
19. Jest najbardziej zarozumiały …………………………………………………………………………………..
20. Jest najmniej lubiany w klasie ………………………………………………………………………………..
