W moich rozważaniach dotyczących zagadnienia postawionego w tytule pracy będę opierała się na własnych doświadczeniach z pracy w pozaszkolnej placówce oświatowo-wychowawczej, chociaż rola dyrektora zarówno w placówce edukacji pozaszkolnej, jak i w szkole jest taka sama, co wyraźnie formułuje prawo oświatowe. Dokładne zgłębienie tematu wymaga na wstępie odwołania się właśnie do przepisów.
Dyrektor zarządza placówką w oparciu o ustalenia prawa. Prawo to określa kompetencje dyrektora i zakres jego odpowiedzialności. Ustawa o systemie oświaty i karta nauczyciela oraz zasady organizacji roku szkolnego dla szkoły lub placówki, określone przez właściwy organ prowadzący, wyraźnie formułują zakres kompetencji, praw i obowiązków zarządzającego placówką.
Z przepisów również wynikają ograniczenia, które zostają nałożone na dyrektora w zakresie możliwości modyfikacji i zmian wprowadzanych w placówce. Dyrektor nie może dowolnie zmieniać zaplanowanego i zatwierdzonego przez radę pedagogiczną i organ prowadzący programu ustalonego do realizacji w danym roku szkolnym. Spontaniczne zmiany w organizacji roku szkolnego w ogóle nie powinny mieć miejsca. Wprowadzanie przez nowego dyrektora zmian na początku jego pracy na tym stanowisku jest możliwe w małym zakresie w październiku, poprzez aneks do arkusza organizacyjnego, zatwierdzonego w maju, w czasie trwania poprzedniej kadencji. Dotyczyć to może formy, przypisanej do realizacji przez ustępującego dyrektora, może też być związane z nieprzewidzianymi redukcjami godzin, urlopami wychowawczymi czy zdrowotnymi. Wprowadzenie znaczących zmian do programu po zatwierdzeniu przez radę pedagogiczną placówki może być przedstawione organowi prowadzącemu w arkuszu organizacyjnym, przygotowanym na nowy rok szkolny.
Przedmiotem moich rozważań są jednak zmiany nie tego rodzaju, lecz modyfikacje twórcze, odnoszące się do koncepcji i misji placówki. Takie zmiany, które bez uszczerbku dla realizowanego programu podnoszą jakość działań edukacyjnym i służą jak najlepszej realizacji zamierzonych celów.
Analizując pracę dyrektora jako kreatora zmian wobec uwarunkowań wynikających z prawa, będę starała się odpowiedzieć na nasuwające się pytania: Czy wprowadzanie zmian jest w ogóle możliwe, a jeżeli tak, to w jakim momencie? W jakim celu dokonywać zmian? Jaka jest rola dyrektora w tworzeniu zmian?
Dyrektor nie działa samodzielnie. Cały kierowany przez niego zespół, nauczyciele oraz pracownicy administracji i obsługi współpracują przy realizacji programu placówki i współtworzą jakość jej oferty. Skuteczność działań zależy od całego zespołu. Dyrektor musi być uważnym obserwatorem i korzystając z narzędzi, jakimi dysponuje podczas sprawowania nadzoru pedagogicznego, musi analizować pracę zespołu, którym przewodzi. Misja placówki wytycza jej cele, do których zmierza w realizacji ustalonego programu.
Wyznacznikiem skuteczności prowadzonych działań edukacyjnych są osiągnięcia uczestników, ich zadowolenie i poczucie bezpieczeństwa, widoczne perspektywy rozwoju, zadowolenie rodziców, środowiska lokalnego i dobre opinie o placówce. Ankiety ewaluacyjne, prowadzone w trakcie roku szkolnego, to jedno z narzędzi służących dyrektorowi. Odpowiednio sformułowane pytania mogą dostarczyć cennych informacji na temat jakości prowadzonych zajęć i satysfakcji odbiorców. Baczna obserwacja zajęć prowadzonych przez nauczycieli i nadzorowanie pracy całego zespołu pozwala dyrektorowi wyłowić mankamenty, braki, potrzeby modyfikacji i zmian możliwych do wprowadzenia. Uważna analiza procesów zachodzących w otaczającym świecie, oczekiwania uczestników, potrzeby edukacyjne i zmiany w prawie oświatowym wyznaczają tutaj kierunki rozwoju.
Dyrektor, który sprawuje swoją funkcję kolejny rok i był członkiem zespołu wcześniej jako nauczyciel, zna koleżanki i kolegów nauczycieli oraz pracowników niepedagogicznych i potencjał placówki, którą kieruje. Wie, jak rozmawiać z nauczycielami, wypracował zasady tej współpracy, poznał możliwości i kompetencje zespołu. Jeśli jest kreatywnym dyrektorem, to potrafi umiejętnie pokierować kadrą i zaszczepić w niej entuzjazm dla nowych działań.
Sytuacja jest zupełnie inna, gdy nowy dyrektor obejmuje funkcję w placówce, która działa zgodnie z wcześniej ustalonym planem. Nowa koncepcja pracy, przyjęta przez organ prowadzący, poszerza ofertę, modyfikuje stary układ zajęć. Jednak niemożliwe jest wprowadzenie jej w życie od razu. Podstawową sprawa jest poznanie zespołu i pozyskanie go do współpracy przy budowaniu własnej wizji. Najważniejszym zadaniem nowego dyrektora na tym początkowym etapie jest przedstawić jasno nowe cele, zadania i metody ich realizacji. Dyrektor musi rozeznać się w potencjale, którym dysponuje, i zyskać zaufanie pracowników poprzez własne zaangażowanie, ustalenie czytelnych zasad współpracy w zespole, a potem poprzez konsekwencję w ich przestrzeganiu. Musi dokonać rzetelnej oceny mocnych i słabych stron zespołu.
Ważne jest wsparcie ze strony aktywnych i chętnych do pomocy nauczycieli, a więc pozyskanie sprzymierzeńców. Bez ich wsparcia żadne zmiany nie będą możliwe. Ich zapał być może pociągnie za sobą innych. Dyrektor przygotowany być musi na możliwe konflikty, niezadowolenie i niechęć części zespołu do przedstawionych nowych rozwiązań i zadań. Znajomość zasad konstruktywnej komunikacji i szeroka wiedza o naturze ludzkich charakterów jest w takiej sytuacji niezbędna. Jednak dyrektor może napotkać także na współpracowników lubiących wnosić do swojej pracy nowe elementy, na osoby twórcze i poszukujące, które podejdą kreatywnie do pomysłów nowego dyrektora, być może podsuną ciekawy pomysł, zaproponują lepsze rozwiązania. W takiej sytuacji konieczne jest przeanalizowanie propozycji i podjęcie dialogu.
Otwarta postawa umożliwia bezstronne podejście do podobnych zagadnień. Podstawowym warunkiem pozostaje jednak poznanie ludzi, zespołu, którym nowy dyrektor będzie kierował. Okazją do tego może być także uczestniczenie w aktywności i sukcesach edukacyjnych nauczycieli, także tych, które odnoszą poza placówką. Zainteresowanie dyrektora efektami pracy nauczyciela i docenianie jego osiągnięć motywuje go do działania i buduje dobrą atmosferę. Dyrektor poznaje nowe możliwości i kompetencje swojego pracownika, które w przyszłości mogą okazać się pomocne przy wprowadzaniu twórczej zmiany. Poznanie pracownika z szerszej perspektywy otwiera nowe płaszczyzny do rozmów, wymiany myśli, sprzyja rodzeniu się nowych koncepcji.
Dyrektor, zarówno ten, który pełni swoją funkcję kolejny rok, jak też i ten obejmujący właśnie to stanowisko, chcąc z sukcesem zrealizować postawione przed zespołem cele musi rozmawiać z nauczycielami, żeby wiedzieć, jakie mają wątpliwości i gdzie widzą przeszkody w realizacji postawionych przed nimi zadań. Pozwoli to znaleźć właściwe rozwiązania poprzez wyeliminowanie barier lub wypracowanie nowej strategii. Nauczyciele muszą wiedzieć, że mają w tym procesie pełne wsparcie dyrektora.
Niezwykle ważne jest zainteresowanie nauczycieli wzajemną współpracą w budowaniu nowych wartości, podejmowanie wspólnych działań i pozyskiwanie partnerów przy realizacji pomysłów. Zachęcenie grona pedagogicznego do pracy w mniejszych zespołach nad interdyscyplinarnymi projektami przynosi doskonałe efekty, zarówno edukacyjne, jak i wychowawcze – jest to także istotny element w procesie budowania wzajemnych relacji wśród nauczycieli. Dyrektor, któremu zależy na rozwoju placówki, i który pragnie, aby była on miejscem kreatywnej wymiany myśli i realizacji twórczych projektów, musi dbać o relacje w zespole, którym kieruje. Spotkania z nauczycielami nie mogą ograniczyć się jedynie do rad pedagogicznych.
Gabryella Miłowska-Moląg – uczestniczka kursu kwalifikacyjnego Zarządzanie Oświatą, zorganizowanego przez Instytut Kształcenia Eko-Tur, Niepubliczną Placówkę Doskonalenia Nauczycieli
