Dokument zwany indywidualnym programem edukacyjno-terapeutycznym służy określonym celom. Ma zawierać opis działań, które doprowadzą do rozwoju naszego wychowanka. Jest to uczeń określany jako uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych z określoną niepełnosprawnością. Ta niepełnosprawność – ewentualnie niepełnosprawności -utrudniają lub uniemożliwiają nabywanie wiedzy i umiejętności tradycyjnymi, standardowymi metodami, przy użyciu powszechnie stosowanych narzędzi, form i środków. To od nas dorosłych – naszej wiedzy, doświadczenia, zaangażowania – zależy, czy taki uczeń będzie istniał pełnią swego człowieczeństwa; czy szkoła stanie się dla niego atrakcyjnym miejscem, które pozwoli „oswajać” świat w przyjaznej, radosnej atmosferze. Nie traktuj zatem tego dokumentu jako nudnej, obowiązkowej „papierologii”. Myśl o nim raczej jako o środku, który pomoże twojemu wychowankowi przejść przez życie z godnością, poczuciem własnej wartości i radości, jaką może przynieść wspólna praca nad pokonywaniem schorzenia oraz wszelkich trudności, które ze sobą niesie. Stąd nadrzędna zasada: bądź refleksyjny – stawiaj wyzwania przed uczniem, ale takie, które może pokonać; przed sobą, ale takie, które służą twojemu wychowankowi; przed rodzicami, ale takie, które dadzą im radość z sukcesów dziecka.
Pamiętaj o słowach Marii Grzegorzewskiej: nie ma kaleki – jest człowiek.
Jak to zrobić? Strategia 5 kroków, którą zaprezentuję w dwóch kolejnych artykułach, ułatwi Ci pracę.
Krok 1: Zapoznaj się z obowiązującymi przepisami
Uważna analiza obowiązujących dokumentów pozwoli ci określić, dla kogo należy opracować indywidualny program, co powinien zawierać, kto powinien brać udział w jego tworzeniu, jaka jest rola poszczególnych członków zespołu, na jaki okres winien być zaplanowany. Dowiesz się też, kto i w jakim zakresie ma obowiązek udzielić ci pomocy w przygotowaniu tego dokumentu.
Na część pytań udzieli odpowiedzi uważna analiza rozporządzenia z dnia 17 listopada 2010 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz inne rozporządzenia podpisane w tym samym dniu, zwane popularnie „pakietem poradnianym”.
W rozporządzeniu z dnia 17 listopada 2010 roku w sprawie w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych określono, dla jakich grup uczniów należy opracować ipet. Są to uczniowie, którzy posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, niezależnie od typu szkoły czy placówki, w której pobierają naukę. Takie orzeczenie otrzymują uczniowie, u których stwierdzono różnego rodzaju niepełnosprawności: niewidomi i slabowidzący, niesłyszący i słabosłyszący, z upośledzeniem umysłowym, z autyzmem, z zespołem Aspergera, z niepełnosprawnością ruchowa, z afazją oraz z niepełnosprawnością sprzężoną czyli posiadający więcej niż jedna niepełnosprawność.
Kolejne rozporządzenie zawiera opis elementów, które winien zawierać program opracowany dla ucznia z niepełnosprawnością,
1. Zakres dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia
2. Rodzaj i zakres zintegrowanych działań nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem
3. Formy i metody pracy z uczniem
4. Formy, sposoby i okres udzielania uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej
5. Wymiar godzin, w którym poszczególne formy pomocy będą realizowane (ustalone przez dyrektora)
6. Działania wspierające rodziców ucznia
7. Zakres współdziałania z poradniami, specjalistycznymi, placówkami doskonalenia nauczycieli, organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami.
8. Zajęcia specjalistyczne.
Warto już na tym etapie uzmysłowić sobie, że w pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych żaden nauczyciel nie jest sam. Wszelkie działania – w tym opracowanie indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego – są działaniami zespołowymi. Już ten pierwszy krok – poznawania zapisów prawa oświatowego w zakresie pracy z wychowankiem z niepełnosprawnością winien być wspólnym czytaniem i analizą.
Krok 2: Poznaj swego ucznia
Poznanie wychowanka to proces złożony. Składa się na niego osobisty kontakt z dzieckiem, analiza wszelkiej dostępnej dokumentacji ucznia, w tym jego prac, wytworów, rozmowy z innymi nauczycielami, rodzicami oraz zgromadzenie wiedzy o określonej niepełnosprawności. Nie bez znaczenia jest też możliwość poznania środowiska domowego ucznia, choć nie zawsze istnieje taka możliwość.
Nie wystarczy, jak niektórzy terapeuci dotychczas sądzili, poznać zakres niepełnosprawności dziecka, ale dużo więcej uwagi poświęcić rozpoznaniu jego możliwości i funkcji najmniej zaburzonych. Praca powinna opierać się na tendencjach współczesnej pedagogiki specjalnej, przejawiających się w takim podejściu do wychowania i nauczania, które przede wszystkim skierowane jest na usprawnianie funkcji najmniej zaburzonych, jak również koncentruje się na potencjalnych możliwościach i zdolnościach dziecka. Stymulowanie rozwoju, korygowanie, poprawianie nieprawidłowo funkcjonujących oraz kompensowanie, czyli równoważenie uszkodzeń lub utraconych funkcji narządów silniejszym rozwojem innych lub mniej uszkodzonych części tego samego narządu, zastępowanie jakiegoś działania, działaniem innym.
Aby wiedza ta przyjęła uporządkowany charakter należy dokonać tzw. wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, która to stanowi podstawę diagnozy funkcjonalnej.
Diagnoza ta:
- określa poziom rozwoju w poszczególnych sferach; w przypadku dziecka z niepełnosprawnością często wskazuje również moment, w którym zatrzymał się rozwój:
- dotyczy zarówno słabych, jak i mocnych stron dziecka (ukazuje jego ograniczenia, ale i możliwości)
- wskazuje na zakres pomocy koniecznej dziecku do uzyskania optymalnego poziomu funkcjonowania (np. warunki oprzyrządowania lub protezowania, konieczne do kompensacji zaburzonej funkcji w określonym obszarze aktywności).
- ukazuje sytuacje w codziennym życiu dziecka, podczas nauki w przedszkolu lub szkole, które można wykorzystać dla optymalizacji rozwoju dziecka np. wpływ grupy na poziom wykonywania zadań, preferowane formy aktywności, preferowane wzmocnienia).
Diagnoza funkcjonalna określa poziom rozwoju dziecka w następujących sferach :
- funkcjonowanie społeczno-emocjonalne
- rozwój poznawczy
- kompetencje komunikacyjne
- motoryka i koordynacja wzrokowo-ruchowa
- naśladownictwo
- samodzielność i samoobsługa
Pomocą w tym zakresie służą gotowe arkusze dostępne np. na stronach internetowych Ośrodka Rozwoju Edukacji ( również w naszym portalu we Wzorach dokumentów), czy też w wybranych publikacjach Akademii Pedagogiki Specjalnej. Warto jednak zespołowo po analizie przykładów dobrej praktyki określić wzór takiego arkusza, który stanie się obowiązujący w danej placówce, uwzględniający udział specjalistów oraz wiedzę i doświadczenie pracujących nauczycieli.
Jak ważne jest zdobycie szerokiej wiedzy o danej niepełnosprawności niech świadczy przykładowy fakt, że w popularnych poradnikach o pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością w zakresie niedowidzenia, znajdziemy określenie, że takiego ucznia należy posadzić blisko okna. Niestety, przy niektórych schorzeniach możemy uczniowi takim usadzeniem jedynie utrudnić odbiór bodźców wzrokowych, skutecznie hamując nabywanie nowej wiedzy tym zmysłem. Każdy uczeń jest inny, choćby nazwa jego niepełnosprawności brzmiała tak samo.
Krok 3: Szukaj sojuszników. Pamiętaj, że pracujesz w zespole.
Sojusznicy to słowo określające wszystkich, których łączą wspólne działania służące osiągnięciu celu. A jaki cel ma praca z dzieckiem z niepełnosprawnością, której graficznym zapisem jest indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny? Cel jest jeden: umożliwienie uczniowi jak najlepszego funkcjonowania teraz oraz w przyszłości.
Tak więc ważne jest, aby program zawierał w sobie naukę przede wszystkim tych umiejętności, z których uczeń będzie mógł korzystać w życiu codziennym.
Sojusznicy w tej pracy to wszyscy, którzy zaangażowani są zawodowo, społecznie, emocjonalnie w kontakty z dzieckiem z niepełnosprawnością: rodzice, nauczyciele, terapeuci, lekarze, wolontariusze. Ale to także dyrektor szkoły czy placówki, doradca metodyczny czy ewentualny sponsor.
To wszyscy ci, którzy pozwolą nam jak najpełniej wspomagać rozwój ucznia, wspierać jego rodzinę, a nam samym najefektywniej wykonać zadania nauczyciela.
Jak już wspominano, na wszystkich etapach pracy z uczniem z niepełnosprawnościa pracujemy zespołowo, wspierając się wzajemnie swoją wiedzą, doświadczeniem, ale też dzieląc się wątpliwościami i rozterkami.
Krok 4 – zredagowanie programu oraz 5 – monitorowanie jego realizacji omówię w kolejnym tekście.
