Przyglądanie się (badanie) efektywności zawodowej jest przedmiotem świadomej uwagi psychologów, socjologów, ewaluatorów, wizytatorów, dyrektorów czy nauczycieli od dawna. Próba znalezienia zależności między różnymi zmiennymi procesów, zdobycie użytecznej wiedzy w celu podniesienia jakości pracy wydaje się szczególnie pożądana, jeśli jej znaczenie opiszemy słowami W. Oslera „Choć niewielkie, to słowo klucz urasta do olbrzymich rozmiarów w swoim znaczeniu. To „sezamie otwórz się” dla każdych drzwi, wielki wyrównywacz, kamień filozoficzny przemieniający każdy metal w złoto. Głupiego uczyni inteligentnym, inteligentnego błyskotliwym, błyskotliwego solidnym. Młodym przynosi nadzieję, dojrzałym ufność, starym odpoczynek. Jemu to bezpośrednio przypisać trzeba wszystkie postępy… To słowo klucz brzmi: praca.”. Jeżeli właśnie tak o pracy pomyślimy, to pojawia się potrzeba określenia, na czym polega jej efektywność.
Definicji tego kolejnego pojęcia znajdziemy wiele. Chciałabym jednak skupić uwagę czytelnika na jednej, która rozszerza zakres myślenia o rzeczy i wychodzi daleko poza surowe odniesienie do poziomu spełnienia wskaźników. O efektywności mówimy, jeżeli w czasie zaplanowanej i wykonywanej pracy uda się stworzyć coś wartościowego, tak dla twórcy, jak i odbiorcy działań. Z tak sformułowanego stanowiska wyłaniają się najważniejsze pytania, nad którymi chciałabym się zatrzymać. Oto one: po pierwsze, czym jest wartość, po drugie, czy i jakie wartości towarzyszą nauczycielowi podczas planowania i wykonywania pracy (tak dydaktycznej, jak i wychowawczo – opiekuńczej) oraz na ile w kulturę organizacyjną szkoły wpisana jest refleksja nad zagadnieniem wartości?
Udzielenie odpowiedzi na pierwsze z postawionych pytań wymaga skupienia uwagi na naturze wartości. Pytanie o naturę jest pytaniem o najbardziej podstawową (nie drugorzędną lub drugoplanową) i powszechną (ponadczasową) ich cechę. Problem natury wartości był i jest podejmowany przez badaczy – przedstawicieli wielu dziedzin nauki. Problematyka ta zyskała wielką rangę i jej znaczenie ciągle rośnie. Przyczyna tego zainteresowania leży w konieczności istnienia pewnych aksjologicznych podstaw do budowania spójnych systemów wartości, które z kolei leżą u podstaw np. etyki pedagogicznej. Z jednej strony pytanie o naturę wartości ma charakter czysto teoretyczny, z drugiej istnieją jego praktyczne implikacje. Wartość jest podstawową kategorią aksjologii i oznacza wszystko, co cenne i godne pożądania i co stanowi cel ludzkich dążeń. Z perspektywy nauczyciela są to konkretne ustalenia wpisane w cztery wymiary wartości (refleksja nad tym zagadnieniem jest próbą udzielenia odpowiedzi na drugie z postawionych pytań). Wymiar pierwszy (ujęcie filozoficzne) zakłada uświadomienie sobie przez nauczyciela, jaka idea (dydaktyczna, wychowawcza) będzie podstawową dla podejmowanych przez niego działań. Drugi z wymiarów (ujęcie psychologiczne) odnosi się bezpośrednio do motywów podejmowanych wysiłków, czy kryteriów oceny rzeczy i zjawisk. Zaś trzeci (ujęcie socjologiczne) pozwala ustalić, jakie modele, wzorce postępowania będą przez nauczyciela preferowane i upowszechniane w kontakcie z uczniami i które z pośród nich staną się przedmiotem „pożądania” dla uczniów (ujęcie kulturowe – czwarty wymiar wartości).
W tym kontekście ocena efektywności pracy oznacza metody i procesy prowadzące do określenia zakresu podejmowanych aktywności. Nieodparcie pojawia się w tym miejscu potrzeba odniesienia się do Rozporządzenia o nadzorze pedagogicznym, który przez charakterystykę wymagań na poziomie D i B w obszarze Efekty działalności dydaktyczno, wychowawcze i opiekuńczej wyraźnie wskazuje, co jest wartością pożądaną ( w aspekcie kultury organizacyjnej szkoły), a co jest tylko koniecznością. I tak np. konieczne jest analizowanie wyników sprawdzianów, ale już wartością pożądaną jest stosowanie różnorodnych metod analizy. Konieczne jest wdrażanie wniosków z analizy, ale wartością pożądaną będzie takie ich wdrażanie, aby skutkowały podniesioną jakością kształcenia. Podobna analizę można przeprowadzić w stosunku do każdego wymagania.
Szkoła może ocenić własna efektywność przez świadome wyodrębnienie wartości i zbudowanie szkolnej strategii jej upowszechniania i interioryzacji, tak przez nauczycieli, jak i uczniów.
Efektywność jak widać jest nierozerwalnie związana z wartościami, te ostatnie zaś tylko wtedy są realizowane, gdy realizatorzy uznają ich wyjątkowy charakter i przyjmą, że są one obiektywnie cenne. Na obiektywizmie tym nie może głębokiej rysy czynić fakt, że niektóre wartości są poddawane w wątpliwość lub nierozpoznawalne. J. Homplewicz w „Etyce pedagogicznej” pisze, że „perła pozostanie perłą, nawet wtedy, gdy nikt jej nie widział i gdy jeszcze nie została „wyłowiona”
