Pierwszą część mogą Państwo przeczytać tutaj. Przyjrzyjmy się zatem kilku tematom proponowanym przez autorów w/w podręczników, które w sposób szczególny mogą służyć realizacji niepisanego programu edukacji wobec przemocy i stać się ważnym narzędziem profilaktyki.
Większość wybranych podręczników porusza zagadnienia w sposób koncentryczny, zaczynając od znanych uczniom, najbliższych tematów: ja, moja rodzina, szkoła, miejscowość, region, kraj, Europa. Wychodząc od poznawania siebie, prostych reguł funkcjonowania w małym, dobrze znanym środowisku szkolnym czy rodzinnym, przechodzą do bardziej skomplikowanych prawideł funkcjonowania zbiorowości ludzkich.
Dział I podręcznika Barana i Bobińskiego nosi tytuł Żyję wśród ludzi. Bohater- Jacek, uśmiecha się z kolorowej fotografii, opowiadając o sobie. Przedstawia swoje ciało, myśli, uczucia, pragnienia i wolę. Językiem dziesięciolatka – ot, takiego kumpla z sąsiedniej ławki, mówi o swych uczuciach: A uczucia mam różne. Nie zawsze dobre. Czasem czuję zazdrość. Najbardziej zazdroszczę Bartkowi, bo ma lepszy rower górski niż ja i jeździ na nim naprawdę szybko.[1]
Poniżej przedstawia nowy, choć już zrozumiały dla niego, wyraz wola, którego ksiądz używa na religii. Nie, nie poskarżę Pani, że Bartek ściągał na klasówce, chociaż go nie lubię. A więc coś postanawiam. Mam wolę nie poskarżyć na Bartka. Ale ochotę mam. A więc wola i pragnienia mogą się różnią- konstatuje.[2] Poniżej autorzy porzucając narrację Jacka, bezpośrednio zwracają się do czytelnika- ucznia klasy czwartej. Kolorowe tło wyraźnie oddziela oba teksty, a pogrubiona czcionka każe zatrzymać wzrok na kluczowych wyrazach. Teraz sobie przemyśl: po co nam wola? I odpowiadają: abyśmy nie ulegali zbytnio uczuciom. Pomimo, iż Jacek chciał poskarżyć na Bartka nie zrobił tego. Zastanówcie się, dlaczego wola kazała mu się powstrzymać[3]? Padają dwie odpowiedzi opatrzone znakami zapytania, które otwierają szerokie możliwości wykorzystania tego fragmentu narracji podręcznikowej do naszych celów. Może Jacek obawiał się, że Bartek zacznie skarżyć na niego? A może uznał, że Bartek źle postępuje i sam nie chciał być taki jak on?[4] Każdy nauczyciel, będący przede wszystkim wychowawcą, otworzy tu szeroką dyskusję pozwalająca ujawnić pomysły dzieci, ukierunkować ich na zrozumienie różnicy pomiędzy „chcę” a „wolę”. Zachęceni uczniowie rozstrzygną, kiedy można ulec własnym pragnieniom bez szkody dla innych, a kiedy należy skorzystać z woli, wbrew pragnieniom. Pokieruje rozmową tak, by szkolne obmawianie, skarżenie, przezywanie, zostało rozważone w kontekście uczuć, pragnień i woli. Uczniowie mogą odegrać odpowiednie scenki, empatycznie wcielając się w różne role, tym bardziej, że prezentację tematu autorzy kończą poleceniem: podaj kilka przykładów myśli, uczuć i pragnień z ostatniego dnia oraz pytaniem: czy zdarzyło ci się pokonać jakieś swoje złe uczucia? Co sobie wtedy postanowiłeś? Uczą się wyrażać swoje uczucia, rozpoznawać je i oceniać.
Forma konstrukcyjna narracji z bezpośrednim zwrotem w formie osobowej, ułatwia kontakt z czytelnikiem, a proste przykłady dobrane z kręgu doskonale znanego uczniom, pozwalają „oswoić” tematykę.
Podobne zagadnienia związane z posiadaniem przez człowieka wolnej woli i możliwości dokonywania wyborów wprowadzają Elżbieta i Jerzy Centkowscy. Przykłady również dotyczą życia dzieci: zdrady najlepszego przyjaciela, który wbrew umowie sam wyjechał na wycieczkę, możliwości wagarowania, okłamywania kolegi.[5] Autorzy wykorzystują podobne techniki oddziaływania na ucznia: bezpośredni, osobowy zwrot do czytelnika, brak moralizatorskiego tonu. Wprowadzają humor, wykorzystują emocje, sięgają do tekstów literackich. Ważne informacje wyróżniają krótkim podsumowaniem w kolorowej ramce: Każdy człowiek jest inny. Ma swój niepowtarzalny wizerunek, czyli osobowość. Na osobowość człowieka składa się jego inteligencja, czyli poziom rozwoju umysłowego. I uczucia: dobra, strachu, zazdrości, nieśmiałości, złości… Człowiek ma także wolną wolę, która daje możliwość wyboru postępowania. Od człowieka i jego woli zależy, czy postąpi tak, czy inaczej[6]. Krótkie podsumowanie, które przed twórczym nauczycielem otwiera możliwość różnorodnych ćwiczeń. Jeżeli dziś przysłowiowy Jaś zrozumie, że możliwość wyboru należy do niego, może unikać złych wyborów w przyszłości. Kanwę stanowi tekst podręcznika, natomiast reszta znajduje się w rękach nauczyciela.
Jeden z kolejnych rozdziałów w podręczniku Baran, Bobiński – Wśród kogo się obracasz– wprowadza w zasady funkcjonowania wśród ludzi. Językiem dostosowanym do możliwości percepcyjnych dziecka autorzy przedstawiają skomplikowana budowlę, jaką jest społeczeństwo. Wprowadzone porównanie pozwala ukonkretnić to trudne pojęcie. Tak jak spoina łączy cegły, tak zazwyczaj wspólny cel łączy ludzi. Ponieważ wielu ludzi ma własne cele, trzeba działać tak, abyś i ty i inni mogli je osiągać. A zatem, nawet jeśli cele różnych ludzi i grup nie są zgodne, ludzie ci musza godzić swoje cele, czyli współdziałać. Gdy cele te są całkowicie sprzeczne, dochodzi do konfliktów. Wtedy ludzie dążą do kompromisu – każdy trochę ustępuje.[7]. Po raz kolejny autorzy wizualnie kierują uwagę na ważne słowa, opatrując tekst odręcznym rysunkiem. Trzech chłopców bawi się na trzy różne sposoby: jeden jedzie rowerem, drugi gra w piłkę, trzeci mknie na deskorolce. Wszyscy są wyraźnie odwróceni od siebie.
I tekst i ilustracja stwarza możliwość wykorzystania w naszym niepisanym programie edukacji przeciw przemocy. Czego może nauczyć się uczeń, zręcznie pokierowany przez nauczyciela? Masz prawo decydować, jak się będziesz bawił, masz prawo sprawić sobie radość. Ale może warto podzielić się tą radością z innymi? Współdziałać, po wypracowaniu wspólnego pomysłu? Zrezygnować dziś ze swej deskorolki na rzecz wspólnego grania w piłkę. Bez obrażania się na innych, bez odwracania się od kolegów, bez wymuszania swoich racji. Znasz przecież wartość kompromisu – sposobu, który pozwala trwać wielopiętrowej budowli.
Autorzy, zgodnie ze schematem konstrukcyjnym podręcznika, utrwalają zdobytą wiedzę, proponując pytania: Czy pamiętasz jakiś spór z kolegą albo bratem (siostrą)? Kto w nim ustąpił? A może obie strony ustąpiły, czyli osiągnęliście kompromis[8]? Zamiast rozmowy – odpowiedź można opisać, przedstawić w formie rysunku, komiksu, zainscenizować – skorzystać z tych metod, które przynoszą więcej korzyści niż tylko mówienie i słuchanie. Tu wszystko zależy od jakości warsztatu pracy nauczyciela, jego znajomości technik nauczania/ uczenia się oraz rozpoznania możliwości grupy.
Podobną tematykę odnajdziemy w podręczniku Opowiem ci ciekawą historię, w dziale Ja i inni. Tematy: Trzymajmy się razem, Zgrana klasa, Twoje ciało mówi, Jak mówić i jak słuchać, Sztuka przyjaźni, Nie odzywam się do ciebie…Konflikt mogą stanowić podstawę do kształtowania umiejętności intra- i interpersonalnych, które stanowią jeden z kluczowych elementów programów profilaktyki agresji. Uczniowie mogą mówić o swoich uczuciach, patrząc na reprodukcje dzieł sztuki, fotografię trzech przyjaciół, satyryczny rysunek zabałaganionego pokoju – materiał do ciekawej i różnorodnej dyskusji. Nazywanie uczuć, werbalizowanie ich to budowanie jakże ważnej samoświadomości dziecka.
Kolejny rozdział, w którego tytule wykorzystano rymowankę –Temat całkiem niewąski – prawa i obowiązki, może stać się kanwą tworzenia klasowych regulaminów, kodeksów postępowania dobrego kolegi, ucznia, brata itp., w których jasno i przystępnie sami zainteresowani określą zasady, jakich należy przestrzegać. Autorzy, powołując się po raz kolejny na znany konkret – zegar- uzasadniają potrzebę tworzenia i przestrzegania zasad: zegarek dokładnie wskazuje czas czyli pracuje sumiennie, jeśli wszystkie elementy działają jak należy. W społeczeństwie jest dokładnie tak samo. We fragmencie umieszczonym pod symbolem oznaczającym teraz przemyśl sobie, przywołują nowe określenie: aspołeczne zachowanie i podają liczne przykłady, w których każdy z uczniów może odnieść się do swoich doświadczeń a następnie podać propozycje zachowań prospołecznych. Pozostałe podręczniki również akcentują sprawę obowiązków, jakie każdy z nas- zaczynając od dzieci- ma do spełnienia. W podręczniku Paryska i Wendta, okazją do wprowadzenia w to zagadnienia jest dział Życie w szkole, gdzie seria pytań ćwiczeniowych, pokazuje obok obowiązków również prawa. Uczeń ma za zadanie uzupełnić zdania, po grupowej dyskusji, celem wypracowania wspólnych odpowiedzi. Tu również wykorzystano formę pierwszej osoby liczby pojedynczej: Ja mam prawo do…. Do moich przywilejów należy…Moje podstawowe obowiązki w szkole to…Jeśli moje obowiązki w szkole wypełniam sumiennie, to mam prawo do następujących nagród…Jeśli nie będę wypełniała swoich obowiązków zawartych w kodeksie ucznia, mogę zostać ukarany w następujący sposób…Jeśli posądzenie mnie o wykroczenie jest niesłuszne, to mogę się zwrócić do…[9]. Uczeń otrzymuje konkretną wiedzę: prawo istnieje, wszystkich obowiązuje; otrzymujemy nagrodę, jeśli się staramy, ale za niewłaściwe zachowanie zostajemy ukarani. Przenoszenie znajomości tych zasad na grunt np. stosunków koleżeńskich może być kolejnym działaniem profilaktycznym zapobiegającym agresji.
[1] Baran B., Bobiński W., W rodzinie, w Polsce…, op. cit. s. 9
[2] Tamże, s.11
[3] Tamże, s.12
[4] Tamże, s.13
[5] Centkowscy E. J., Przygoda z historią. Op. cit s. 17
[6] Tamże, s. 17
[7] Baran B., Bobiński W., W rodzinie, w Polsce…, op. cit. s. 21
[8] Baran B., Bobiński W., W rodzinie, w Polsce…, op. cit. s. 22
[9] Parysek J. J., Wendt J., Historia i społeczeństwo, op. cit. s.55
