Skuteczne i efektywne prowadzenie pracy wychowawczej oraz formacyjnej wymaga poznania wychowanków, jak i relacji interpersonalnych w grupie. Opiekun, wychowawca, nauczyciel powinni znać nie tylko sytuację psychospołeczną, jaką przeżywa podopieczny jako jednostka, ale także jako członek grupy.
Celem poznawania członków grupy może być diagnoza zjawiska, które budzi niepokój opiekuna (np. postępowanie podopiecznego, jego zachowanie, poglądy), uzyskanie informacji o warunkach, w których prowadzona będzie działalność wychowawcza i formacyjna czy sprawdzenie skutków własnych oddziaływań pedagogicznych. Ponadto wychowawca powinien znać osoby, na które ma wpływać. W środowisku szkolnym bez znajomości ucznia nie jest możliwe przystosowanie nauczania i wychowania do jego potrzeb i możliwości. Utrudnione jest także kierowanie i przewodzenie. Nie można też zapominać i o tym, że dla każdego ucznia poznanie go przez nauczyciela ma znaczenie emocjonalno-motywacyjne.
Zazwyczaj drugiego człowieka poznajemy, obserwując go, lub uzyskując od niego informacje poprzez stawianie pytań. Niekiedy stosuje się jeszcze metody projekcyjne — wykorzystujące fakt, że niektóre ukryte myśli człowieka ujawniane są w jego zachowaniach lub wytworach. Wychowawca może także poznawać członków grupy, jak i panujące między nimi relacje, i tym samym wpływać na proces wychowania, stosując metodę socjometryczną, nazywana także socjometrią. Najbardziej rozpowszechnionym jej rodzajem jest klasyczna technika socjometryczną J.L. Moreno. Ponadto wyróżnia się także tzw. nietypowe techniki socjometryczne, do których należy: technika „Zgadnij kto?”, plebiscyt życzliwości i niechęci, technika szeregowania rangowego. Uwarunkowania wykorzystania tych metod w pracy wychowawczej zostaną omówione w niniejszym artykule. Poprzedzi je analiza wartości poznawczych metod socjometrycznych i warunków ich skuteczności.
POZNAWCZA WARTOŚĆ METODY SOCJOMETRYCZNEJ
Metoda socjometryczną polega na dokonywaniu wyborów pozytywnych lub negatywnych (czyli odrzuceń), a czasami jednych i drugich, spośród członków jakiejś grupy, ze względu na ściśle określone kryterium wyboru lub kilka kryteriów. Kryteria te precyzuje się w formie specjalnie sformułowanych pytań. W odpowiedzi na nie, osoby badane podają imiona i nazwiska wybranych przez siebie osób z grupy, której pytania te dotyczą.
Metoda socjometryczną dotyczy głównie badania stosunków interpersonalnych, w tym zwłaszcza żywionych przez osoby badane uczuć sympatii i antypatii, a także obojętności wobec członków określonej grupy. Można tu mówić o stosunkach przyciągania (atrakcji), jak sympatia, przyjaźń, solidarność, zaufanie, i o stosunkach odpychania (repulsji), tj. stosunkach opartych na uczuciach antypatii, wrogości, uleganiu uprzedzeniom. Szczególne znaczenie przywiązuje się do stosunków interpersonalnych istniejących w nieformalnym nurcie badanej grupy, czyli w jej nurcie niekontrolowanym przez czynniki zewnętrzne. Tak więc za pomocą metody socjometrycznej można dowiedzieć się, jacy członkowie grupy należą do osób powszechnie łubianych lub nie łubianych, jacy są całkowicie niedostrzegani lub wręcz odrzucani przez innych. W tym względzie metoda ta może dostarczyć nauczycielom cennych informacji wychowawczych, gdyż ci nie znają na ogół dostatecznie nieformalnego nurtu życia klasy. Nawet kilkumiesięczna praca z grupą nie pozwala na bliżej zobiektywizowaną orientację w tym zakresie. Dowodzą tego przeprowadzone badania przez G. Bastina. Autor ten pragnął przekonać się, czy nauczyciele są w stanie na podstawie własnej obserwacji i intuicji zidentyfikować uczniów łubianych, izolowanych i odrzucanych oraz wskazać na nawiązane przyjaźnie i utworzone podgrupy w klasach, w których nauczali codziennie przez trzy miesiące. W tym celu poddano badaniom za pomocą klasycznej techniki socjometrycznej 405 uczniów w wieku 12-15 lat i przeprowadzono rozmowę z nauczycielami każdej z uwzględnionych w badaniu klas. W wyniku badań okazało się, że nauczyciele mieli trudności w odpowiadaniu na stawiane im pytania i że wypowiadane przez nich opinie nie tylko nie zgadzały się ze sobą, ale niekiedy były wręcz sprzeczne z wynikami badań socjometrycznych.
Za pomocą socjometrii można poznać nie tylko struktury wzajemnych powiązań ze sobą poszczególnych uczniów i ich pozycję społeczną zajmowaną w nieformalnej strukturze grupy ale także podgrupy istniejące w jej obrębie i przynależność uczniów do nich. Najczęściej badania socjometryczne dotyczą:
- identyfikowania osób wymagających specjalnej uwagi, np. uczniów sprawiających trudności wychowawcze;
- klasyfikowania według różnych kategorii wyboru, np. kategorii popularności („gwiazdy”, „osoby izolowane” i „osoby przeciętne”);
- ustalenia struktury wewnętrznej grupy (ilość podgrup, ich skład osobowy, powiązania);
- mierzenia takich czynników, jak wielkość wpływu jednych osób na drugie, badania spostrzegania i oceniania własnej roli i ról innych członków w grupie oraz badania innych przejawów świadomości społecznej6.
Metoda socjometryczna jest łatwa w użyciu i wymaga niewiele czasu na przeprowadzenie. Zastosowanie jej, niezależnie od techniki, jaką się posługujemy, trwa w zasadzie nie dłużej niż 10-15 minut. Można ją stosować poczynając od dzieci w wieku przedszkolnym. Godne podkreślenia jest także i to, że trudno byłoby znaleźć inną metodę, za pomocą której można byłoby zgromadzić w tak krótkim czasie, tak różny i bogaty materiał dotyczący badanej grupy.
