Przed nauczycielami pracującymi na drugim i czwartym etapie edukacyjnym stoi w najbliższym czasie kolejne wyzwanie: realizacja nowej podstawy programowej, a zatem nowego programu. Wymaga to również dokonania wyboru nowego podręcznika. Zgodnie z aktualnymi przepisami prawa oświatowego, nauczyciele muszą w terminie do 15 maja podać listę podręczników, z których będą korzystać uczniowie w najbliższym roku szkolnym. Zatem czasu pozostało niewiele…
Najpierw czeka nas uważna analiza zapisów podstawy programowej z przedmiotu, którego nauczamy w zakresie podstawowym czy rozszerzonym (w szkole ponadgimnazjalnej). Ale musimy także poznać zapisy tego dokumentu, które obowiązują na wcześniejszym i późniejszym etapie edukacyjnym. Następnie – program nauczania. Można zdecydować się na wybór spośród wielu dostępnych na rynku, przygotowanych głównie przez wydawnictwa edukacyjne, można także skonstruować własny. Wówczas dopiero przychodzi czas na wybór podręcznika. Zanim jednak polecimy uczniom atrakcyjny podręcznik, warto dotrzeć do ofert wydawniczych i podjąć trud krytycznej analizy wielobarwnych, zachwycających mnogością rozwiązań dydaktycznych i edytorskich propozycji. Małgorzata Taraszkiewicz proponuje cztery kryteria wyboru podręcznika :
• Ładny – estetyczny dla oka, z czytelną czcionką, przyjaznymi barwami – w końcu pracujemy z nim cały rok lub nawet dłużej;
• Praktyczny – to dla ucznia łatwy do zapakowania, w poręcznym formacie, może podzielony na części; dla nauczyciela z materiałami pomagającymi przygotować się do lekcji;
• Mądry – oferujący określoną, wartościową wizję świata, uczący samodzielnego myślenia, analizowania, wnioskowania; w języku dostępnym dla ucznia, ale też zachęcający do rozwoju zainteresowań, zaciekawiający formą i treścią;
• Dostępny – zarówno pod względem finansowym (cena!), jak i fizycznym w pobliskiej księgarni.
W wyborze gotowego podręcznika można także kierować się analizą pod kątem funkcji, jakie powinna spełniać owa książka szkolna.
Wielu wybitnych dydaktyków przedstawiało własne określenie funkcji podręcznika, które jednak można ograniczyć do następujących:
• Informacyjna – dostarczanie uczniom rzetelnej podstawowej wiedzy przez słowo pisane i środki pozatekstowe; środki te w sposób szczególnie ważne są, gdy uświadomimy sobie, ze adresatem podręczników jest „pokolenie Y”, dla których długi tekst staje się niezrozumiały, a znacznie lepiej przemawiają obrazy, kolory, krótkie informacje, wykresy, barwne podkreślenia, zróżnicowana czcionka itp.
• Transformacyjna – wdrażanie młodzieży do posługiwania się zdobytą wiedzą przez umieszczenie zadań i ćwiczeń; warto zwrócić uwagę czy prezentowane ćwiczenia dają narzędzia do samodzielnego działania; czy dotyczą problemów i spraw przydatnych w życiu ucznia – teraz i w przyszłości;
• Samokształceniowa – motywowanie do poznawania także treści uzupełniających, wyjaśniających w podręczniku, rozwijanie zainteresowań, wyrabianie umiejętności
i nawyków niezbędnych do samodzielnego uczenia się; wskazane wydaje się raczej umieszczanie adresów stron internetowych niż tradycyjnej literatury;
• Badawcza – wdrażanie do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów poprzez problemowy układ treści podręcznika, pytania i zadania, ćwiczenia inspirujące uczniów do samodzielnej pracy;
• Autokontrolna – utrwalanie wiedzy, sprawdzanie i ocena postępów przez pytania, zadania i ćwiczenia umieszczane pod każdym tematem bądź w formie bloków kontrolnych;
Obecnie mamy coraz częściej do czynienia z podręcznikiem tak zwanym obudowanym. Powstawanie takich podręczników jest ściśle związane z coraz to większymi możliwościami, jakie daje nam technika. Do tradycyjnego podręcznika w formie książki dołączone są różne elementy: filmy, kasety magnetofonowe, płyty dvd, foliogramy, zestawy testów sprawdzających wiedzę. Takie obudowanie podręcznika może zwiększyć możliwości przyswajania wiedzy przez uczniów i ubogacić świat ich doznań, ale też warto pamiętać o tym, że coraz częściej przy takim bogactwie środków dodatkowych dochodzi do przerostu formy nad treścią, co oczywiście odbija się negatywnie na sferze poznawczej uczniów i uzyskiwanych prze nich wyników w nauce.
Czasami po głębszej analizie podręczników dochodzimy do wniosku, że każdy posiada zalety i wady, a jedynym dobrym wyjściem byłoby korzystanie z kilku różnych. Nie jest to jednak możliwe – zatem warto wybrać ten najlepiej znany, a skupić się na jego uzupełnianiu dodatkowymi źródłami wiedzy oraz „unowocześnieniu” go metodami pracy.
