Podstawą skutecznej pracy wychowawczej jest umiejętność prawidłowego zdiagnozowania sytuacji, w której pracujemy. Istnieje wiele dróg właściwego diagnozowania postaw i zachowań naszych uczniów, a także przyczyn takiego, a nie innego ich funkcjonowania w szkole. Analizując stan, w którym się znajdujemy, powinniśmy poznać możliwości oraz ograniczenia reprezentowane przez naszych wychowanków. Powinniśmy zadbać o zbadanie ich predyspozycji społecznych. Należy również, na ile tylko to jest możliwe, zaznajomić się z uwarunkowaniami środowiskowymi, w których na co dzień żyją nasi uczniowie.
Mówiąc o pracy wychowawczej, w szczególny sposób zastanawiamy się przede wszystkim nad tymi uczniami, którzy sprawiają nam z jakiegoś powodu kłopoty. Najogólniej mówiąc mówimy wtedy o tak zwanych „trudnych uczniach”. Najmniej atrakcyjnym przypadkiem takiego ucznia może być osoba agresywna, niekulturalna i pozbawiona szacunku dla innych. Bywa jednak, że kłopot sprawiają nam również uczniowie na pierwszy rzut oka bardzo dobrze ułożeni, ale w bliższym i ciągłym kontakcie sprawiający kłopot poprzez nadmierne konkurowanie z innymi (także z nauczycielami), zbyt roszczeniowi, przekonani o swojej absolutnej bezkarności itd. Odpowiedź na to, skąd się biorą trudni uczniowie, nie jest wcale łatwa. Zła nie dziedziczy się w genach. Kłopoty, jakie stwarzają nasi wychowankowie mogą się brać z różnych przyczyn. Psycholog amerykański Abraham Maslow opracował tzw. piramidę potrzeb, która w szczególny sposób pokazuje, jakie czynniki wpływają na nasze niemożności odnalezienia się w grupie czy odniesienia osobistego sukcesu.
Zgodnie z teorią Maslowa zaspokojenie potrzeb wyższego rządu następuje dopiero po spełnieniu warunków, zapisanych na poprzednich poziomach. Zważywszy na to, że pierwszy oczekiwany poziom gwarantujący pełny sukces wychowawczy nauczyciela i szkoły, to poziom uznania oraz szacunku, oznacza to, że w swojej pracy z uczniami należy dobrze zidentyfikować również potrzeby z zakresu potrzeb fizjologicznych, bezpieczeństwa i przynależności.
Potrzeby fizjologiczne – z perspektywy szkoły dotyczą zarówno komfortu zaspokojenia potrzeb fizjologicznych właśnie, ale również odpowiedniej temperatury pomieszczeń, natężenia hałasu, oświetlenia, wyglądu ścian w klasach itd. Na stopień zaspokojenia potrzeb tej grupy wpływa również poziom zaspokojenia potrzeby snu czy głodu oraz pragnienia. Potrzeby bezpieczeństwa – obejmują oczekiwania dotyczące odpowiednich warunków bezpieczeństwa zarówno w wymiarze socjalnym, jak i osobistym. Do grupy tych potrzeb zaliczyć możemy: świadomość ochrony przed krzywdą fizyczną i emocjonalną, znajomość zasad oceniania czy też uprawnień wynikających z pełnionych ról.
Potrzeby przynależności dotyczą oczekiwanego poziomu akceptacji ze strony innych, skuteczności porozumiewania się oraz przyjaźni. Wśród uczniów potrzeby te realizowane są poprzez posiadanie bliskiego kolegi lub przyjaciela, poprzez dobre relacje z rówieśnikami, wspólną aktywność z innymi, odpowiednie do oczekiwań poczucie akceptacji własnej pozycji w grupie, klasie oraz w szkole.
Jedną z podstaw podporządkowania się uczniów zasadom i normom porządkującym ich postawy i zachowania jest zaspokojenie wyżej wymienionych potrzeb, co stanowi podstawę zaspokojenia potrzeby uznania, rozumianej jako poczucie swoistego spełnienia oczekiwań, jakie uczeń stawia wobec samego siebie. Spełnienie powyższe może obejmować między innymi potrzebę niezależności, potrzebę szacunku dla samego siebie oraz potrzebę szacunku ze strony innych. Skutkiem zaspokojenia tych potrzeb mogą być takie efekty jak: wzrost pewności siebie, poczucie spełnienia, realna świadomość swoich możliwości oraz optymistyczny ogląd przyszłości, związany z wykorzystaniem własnego potencjału. Warunkiem zaspokojenia tych potrzeb może być możliwość samodzielnego działania i satysfakcja z odnoszonych sukcesów, uznanie w oczach własnych i innych w odniesieniu do swoich mocnych stron, właściwy system oceniania, zgodny z uznawanymi wartościami.
