Jak wynika z badań prowadzonych przez profesora Zimbardo, nauczyciele z reguły nie zauważają u swoich uczniów nieśmiałości. Nie uwrażliwieni na ten problem mówią raczej: mało zdolne, leniwe, spokojne, niekonfliktowe. Podobno ponad połowa ludzi cierpi często z powodu nieśmiałości własnej, a aż 93% chociaż raz w życiu doznało gwałtownego napadu nieśmiałości. Zdarza się, że bywamy nieśmiali tylko w niektórych sytuacjach lub wobec niektórych osób.
Czym zatem jest nieśmiałość? Jak podaje Encyklopedia pedagogiczna nieśmiałość to inaczej lękliwość społeczna, oznaczająca specyficznego typu przeżycia i zakłócenia normalnego zachowania się jednostki w sytuacjach społecznych interakcji. Jej przejawem jest poczucie dyskomfortu i zahamowanie – mniej czy bardziej rozległe – zwykłych form zachowania.
W sytuacjach społecznych, a zwłaszcza wtedy, gdy trzeba wyeksponować siebie, pojawia się u nieśmiałych charakterystyczna refleksja o sobie i o tym, jak będzie ich osoba postrzegana. Nieśmiali nie potrafią się oderwać od świadomości istnienia świadków ich działania, wskutek czego staje się ono jeszcze trudniejsze. W powszechnym odczuciu synonimami nieśmiałości są także określenia: wstydliwy, onieśmielony, zażenowany, bez poczucia pewności siebie, nieufny, bojaźliwy, ostrożny w kontaktach z innymi. Nieśmiałość jest zatem pojęciem nieostrym i może przybierać formę od okazjonalnego uczucia skrępowania w obecności innych osób do traumatycznych okresów lęku, potrafiących zniszczyć życie.
Charakterystyczne cechy nieśmiałych dzieci – a następnie dość często także nieśmiałych dorosłych to:
- Niechęć do inicjowania rozmów lub działań,
- Niechęć do zgłaszania własnych pomysłów,
- Niechęć do zadawania pytań,
- Mówienie cichym, ledwie słyszalnym głosem,
- Rzadkie używanie gestykulacji w rozmowach,
- Rzadsze nawiązywanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą,
- Częstsze tolerowanie większych przerw w rozmowach,
- Rzadkie wykazywanie się ruchliwością i hałaśliwością,
- Podejmowanie takich form aktywności, które pozwalają na unikanie kontaktów społecznych.
Nieśmiałość jest bardziej powszechna wśród dzieci w wieku szkolnym niż wśród dorosłych, gdyż wielu z nich potrafiło przezwyciężyć swoją dziecięcą nieśmiałość. Ponadto częściej dotyka dziewczęta niż chłopców. Postawie nieśmiałości często towarzyszą objawy czerwienienia się lub gwałtownej bladości, bicie serca, oblewanie się potem, pokasływanie, niemożność wydobycia głosu z gardła, jąkanie się.
Skąd bierze się nieśmiałość? Na to pytanie różni naukowcy udzielają różnych odpowiedzi: badacze osobowości twierdzą, że nieśmiałość jest cechą dziedziczną, tak jak wzrost, inteligencja; behawioryści uważają, że nieśmiali nie przyswoili sobie umiejętności niezbędnych w kontaktach z innymi; psychoanalitycy mówią, ze nieśmiałość to objaw nieuświadomionych konfliktów w psychice; psychologowie społeczni sugerują, że początek nieśmiałości jest tylko i wyłącznie efektem etykiety jestem nieśmiały, którą sobie sami przypinamy.
Niezależnie od tych koncepcji, nieśmiałość jest źródłem wielu przykrości, cierpień i udręk; może przynieść okaleczenie psychiczne, którego skutki mogą być niszczycielskie. Czym zatem skutkuje nieśmiałość?
- Utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjaźni,
- Zmniejsza lub całkowicie pozbawia radości z pozytywnych przeżyć,
- Przeszkadza w publicznej obronie własnych praw i wyrażaniu swoich opinii, uwag,
- Sprawia, ze inni nie doceniają naszych mocnych stron,
- Przyczynia się do zakłopotania i nadmiernego przejmowania się własnymi reakcjami,
- Utrudnia precyzyjne myślenia i skuteczne porozumiewania się,
- Powoduje narastanie negatywnych stanów, takich jak: depresja, lęk, samotność.
Skutki nieśmiałości w sytuacjach szkolnych są ogromne: najczęściej uczniowie ci są oceniani poniżej ich faktycznych możliwości – nie zabierają głosu, nie potrafią prosić i skorzystać z pomocy nauczyciela lub kolegów. Pytani wobec klasy dezorganizują się, nie udzielają odpowiedzi, często uciekają w milczenie lub udzielają niepełnej odpowiedzi, chcąc jak najszybciej zniknąć z pola zainteresowania. Nie przynoszą do szkoły ciekawych informacji, nie opowiadają o swoich doświadczeniach i przeżyciach, nie dają się poznać. Nie wchodzą w osobisty kontakt z nauczycielem, nie pozwalają mu służyć radą i fachową wiedzą, a także tylko w nikłym stopniu reagują na jego wysiłki. Niewielki jest też ich udział w życiu klasy. Zbyt niska samoocena porównywana z idealnym ja powoduje, że dzieci chronicznie nieśmiałe w sposób nadmierny uświadamiają sobie proces podejmowania decyzji i za bardzo przejmują się, czy są odpowiednie i do zaakceptowania. Sposób, w jaki myślimy o sobie ma przecież zdecydowany wpływ na wszystkie sfery naszego życia. Osoby z wysokim poczuciem własnej wartości na ogół odznaczają równowagą i wiarą w siebie, a także zewnętrznymi oznakami wewnętrznej satysfakcji. Ich przeciwieństwem są osoby o niskim poczuciu wartości – nieśmiałe – nadmiernie wrażliwe na krytykę, ulegające łatwiej perswazji, czujące się nielubiane i nieakceptowane. Jeśli ona sama nie ma o sobie dobrego zdania, to dlaczego inni mieli by je mieć, skoro każdy zna siebie najlepiej?
Nasilenie objawów nieśmiałości występuje szczególnie wobec obcych osób, wystawienia siebie na ocenę dużej grupy, wobec osób z dużym autorytetem oraz tych, które mają władzę lub są starsze, a także wobec wszelkich nowych sytuacji społecznych. Lęk przed nawiązaniem kontaktów, zwłaszcza z nowymi osobami jest tak wielki, że życie w izolacji nieśmiali uważają za mniejsze zło.
Zapobieganie trwałej postaci nadmiernej nieśmiałości wymaga odpowiedniego kształtowania osobowości, proponowania takiej aktywności, która daje poczucie sukcesu i pełną akceptację ze strony innych, zwłaszcza obdarzonych autorytetem – nauczycieli, rodziców.
Postępowanie z uczniami nieśmiałymi wymaga taktu, zrozumienia specyfiki ich trudności , zapewniania poczucia bezpieczeństwa i wzmacniania wiary we własne siły.
Sposobów na walkę z własną nieśmiałością jest wiele, ale to dorośli muszą nauczyć dzieci, jak z nich korzystać. Podstawowe kroki to:
- Rozpoznaj swoje mocne i słabe strony,
- Dostosuj do nich swoje plany, tak aby były możliwe do osiągnięcia,
- Przebaczaj sobie błędy – każdy je popełnia,
- Przypominaj sobie swoje sukcesy – nawet drobne
- Nigdy nie mów o sobie złych rzeczy, zwłaszcza nieodwracalnych,
- Wyobrażaj sobie siebie w nowych sytuacjach, w których świetnie sobie radzisz, a nieśmiałość znika
- Bądź ekspertem w dowolnej dziedzinie; miej choć jedną umiejętność, z której inni będą korzystać (graj na gitarze, poznaj wszystkich członków najlepszej drużyny piłkarskiej w mieście, wykonaj magiczna sztuczkę z monetą, itd.),
- Wypracuj sposób, który pozwoli ci się odprężyć w sytuacjach, które zazwyczaj wywołują nieśmiałość.
Wszystko to wymaga praktyki, a więc ćwicz!
Te i inne rady są dobrze znane pod wspólnym tytułem trening asertywności i stanowią element potocznej wiedzy na temat tego, jak zdobywać przyjaciół, jak sobie radzić w życiu ale ich głęboki sens tkwi w tym, aby nie przyjmować siebie biernie, ale działać, działać, działać. Właśnie powstrzymywanie się od działania jest najbardziej charakterystyczną cechą nieśmiałości. Cześć, jak leci, fajnie to powiedziałeś, pójdę chętnie z tobą, to słowa-klucze, które pozwolą zbierać nagrody za podjęte działania i wychodzić z kręgu nieśmiałości.
Tylko w trudniejszych przypadkach trwałej postaci nieśmiałości wymaga ona zabiegów psychoterapeutycznych, które mogą prowadzić odpowiednio przygotowani specjaliści. Większość problemów jest rozwiązywalna w drodze uważnej obserwacji i odpowiednich, wspomagających, nastawionych na pomoc działań rodziców i pedagogów.
Nauczyciel w klasie przede wszystkim musi dostrzec problem dzieci nieśmiałych i chcieć im pomóc, nastawiając się na działania długofalowe. Psycholog i psychoterapeuta Hanna Hamer proponuje nauczycielom idealną pomoc – cykl konspektów lekcji pod nazwą Oswoić nieśmiałość, których realizacja może przynieść wyraźne efekty w pokonywaniu nieśmiałości przez uczniów. A rozwadze tych, którzy oczekiwaliby natychmiastowych rezultatów, polecam myśl A. De Seinta-Exuperego Nigdy nie trać cierpliwości. To ostatni klucz, który otwiera drzwi.
