Zanim jednak omówimy szczegółowo nową podstawę programową do języka polskiego, przypomnijmy, jakie umiejętności powinien opanować absolwent gimnazjum. Nauczyciel w gimnazjum zapewne omówił szczegółowo Zemstę Aleksandra Fredry, Dziady cz. II Adama Mickiewicza, Treny V, VII, VIII Jana Kochanowskiego oraz wybraną powieść historyczną Henryka Sienkiewicza.
Nowa podstawa programowa rezygnuje z koncepcji nauczania języka polskiego w liceum jako tzw. małej polonistyki. Historia literatury ustępuje miejsca wiedzy z poetyki, językoznawstwa oraz komunikacji. Podstawowym zadaniem nauczyciela języka polskiego jest kształtowanie umiejętności czytania, pojętego jako rozumienie także głębszego sensu tekstu. Niesposób pominąć także kształcenia językowego, rzadko obecnego w liceum i technikum. Uczeń szkoły ponadgimnazjalnej winien:
- odczytywać sensy zawarte w strukturze tekstu,
- rozpoznawać funkcję tekstu,
- rozpoznawać środki językowe istotne dla zrozumienia sensu utworu,
- znać i wykorzystywać kryteria oceny poprawności językowej,
- stosować do interpretacji tekstu podstawowe pojęcia z zakresu poetyki,
- osadzać interpretację w kontekstach historycznym, historyczno-literackim, filozoficznym,
- znać podstawowe fakty z historii literatury,
- odczytywać sens dzieła,
- dokonywać interpretacji porównawczej.
W zakresie czytania i słuchania tekstu uczeń:
- powinien odczytać sensu całego utworu (przeczytać go ze zrozumieniem),
- umieć zdefiniować znaczenie poszczególnych wyrazów,
- rozumieć znaczenie frazeologizmów,
- odróżniać znaczenie etymologiczne od realnego,
- dzielić tekst na poszczególne fragmenty,
- odczytywać znaczenie wydzielonych akapitów na tle całości tekstu,
- zna cechy gatunkowe tekstów publicystycznych: artykuł, felieton i reportaż,
- analizuje przemówienia polityczne,
- odróżnia komentarz od faktów,
- dostrzega w tekstach informacyjnych znaczenia jawne i ukryte,
- rozpoznawać typ nadawcy i odbiorcy tekstu (kto mówi i do kogo),
- wskazuje na cechy stylu konkretnej wypowiedzi językowej, rozpoznaje w tekście środki językowe, rozumiejąc ich funkcje,
- w tekście argumentacyjnym wyróżnia argumenty, pojęcia kluczowe i twierdzenia,
- logicznie streszcza tekst argumentacyjny,
- w dialogu rozpoznaje wypowiedzi właściwe i unikowe,
- objaśnia mechanizm i funkcję ironii w tekście,
- rozpoznaje pytania sugerujące i podchwytliwe,
- rozpoznaje manipulację w tekstach reklamowych, dziennikarskich i politycznych.
Edukacja polonistyczna ma rozwijać umiejętność odbioru testów dziennikarskich, uczulać młodych ludzi na zjawisko manipulacji obecnej w języku polityków, dziennikarzy oraz w reklamie. Ważnym zaleceniem jest omówienie na lekcji języka polskiego przynajmniej raz w cyklu felietonu, reportażu oraz artykułu problemowego.
Polonista powinien także rozwijać u uczniów umiejętność selekcji i przetwarzania informacji. Uczeń w szkole ponadgimnazjalnej zobowiązany jest także do samokształcenia:
- szuka literatury przydatnej do opracowania różnorodnych zagadnień,
- korzysta ze zbiorów multimedialnych i tradycyjnych, bibliotecznych,
- korzysta ze słowników i leksykonów,
- sięga do słownika etymologicznego i słownika symboli,
- tworzy podmiotową bazę danych,
- sporządza opis bibliograficzny książki, czasopisma, materiałów elektronicznych.
Uwaga! Nauczyciel powinien oczekiwać od ucznia przedstawiania bibliografii na wybrany temat, a także kontrolować na bieżąco, czy uczeń tworzy przedmiotową bazę danych. Dobrym rozwiązaniem wydaje się stworzenie klasowej teczki maturzysty, do której materiały przygotowywać będą uczniowie. Pomocny przy tworzeniu portfolio będzie plan wynikowy, który pozwoli nauczycielowi stworzyć listę zagadnień przydatnych do zdania egzaminu maturalnego.
Kolejnym ważnym obszarem kształcenia jest rozwijanie świadomości językowej uczniów. Uczeń:
- zna pojęcie znaku i systemów znaków,
- rozróżnia znaki werbalne i niewerbalne,
- zna funkcje znaków i rozumie różne możliwości ich interpretacji,
- zna pojęcie aktu komunikacji językowej,
- wskazuje części składowe komunikacji językowej,
- dostrzega różnice między komunikacją ustną a pisemną,
- dostrzega różnice między komunikowaniem się przez Internet,
- rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu,
- wskazuje i analizuje przykłady odmian terytorialnych, środowiskowych i zawodowych polszczyzny,
- rozpoznaje w czytanych tekstach archaizację, dialektyzację, kolokwializację i określa jej funkcję,
- zna różnicę między błędem językowym, a innowacją językową,
- rozpoznaje i poprawia różne typy błędów,
- odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego,
- odróżnia słownictwo oficjalne od swobodnego.
Z powyższych wskazań wynika, że uczeń teoretyczną wiedzę językoznawczą winien stosować w praktyce. Duży nacisk autorzy nowej podstawy programowej położyli na kształcenie kultury języka w wymiarze społecznym (etykieta językowa, odmiany polszczyzny) i na poprawność tekstu – uczeń rozpoznaje i poprawia błędy językowe.
Nauczyciel wyposaża ucznia w narzędzia niezbędne do analizy i interpretacji tekstów kultury. Polonista nie może poprzestać jedynie na tekstach literackich. Do programu nauczania należy włączyć także dzieła plastyczne, teatralne oraz filmowe. Nauczyciel od ucznia szkoły ponadgimnazjalnej może wymagać umiejętności interpretacyjnych, które powinny być opanowane na wcześniejszych etapach edukacyjnych. Mowa tutaj o wskazaniu i określeniu funkcji: środków stylistycznych z zakresu słownictwa (neologizmów, archaizmów, zdrobnień, zgrubień, metafor), składni (powtórzeń, pytań retorycznych, różnego typu zdań i równoważników), fonetyki (rymu, rytmu, wyrazów dźwiękonaśladowczych); elementów konstrukcyjnych utworu (tytuł, podtytuł, motto, apostrofa, puenta, punkt kulminacyjny); przyporządkowania utworu do właściwego rodzaju literackiego (epika, liryka, dramat); orientacji w podstawowych pojęciach genologicznych takich jak: przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedia, dramat (gatunek), tragedia, ballada, nowela, hymn, powieść historyczna, gatunki literatury popularnej.
Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej uczeń:
- prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki,
- określa problematykę utworu;
- rozpoznaje konwencję literacką;
- wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (oksymorony, synekdochy, hiperbole, elipsy, paralelizmy), oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje;
- dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki (średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność);
- analizując teksty dawne, dostrzega różnice językowe (fonetyczne, leksykalne) wynikające ze zmian historycznych;
- rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja);
- porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne).
Nowa podstawa programowa kładzie nacisk na wiedzę z zakresu poetyki. Uczeń na egzaminie maturalnym powinien wykazać się umiejętnością interpretowania tekstów nie tylko tych wymienionych w liście lektur, ale także tych, które dają się interpretować i analizować za pomocą narzędzi poznanych na wszystkich etapach kształcenia polonistycznego. Jeśli zaś idzie o same czynności interpretacyjne, uczeń zawraca uwagę na słowa-klucze, wyznaczniki konwencji literackiej, wykorzystuje konteksty kulturowe – literackie, filozoficzne i religijne, odczytuje sens przenośny utworów. Angażuje do interpretacji tekstu także wartościowanie, koncentrując się zarówno na wartościach uniwersalnych (dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja), jak i narodowych. Podczas omawiania utworów literackich zwracamy uwagę na konflikt wartości: równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia.
Do łask powracają tradycyjne wypracowania na tzw. tematy wolne. Uczeń oprócz interpretacji tekstu literackiego winien umieć:
- napisać rozprawkę, recenzję, wygłosić referat,
- samodzielnie przygotować wypowiedź, dobierając odpowiednio formę gatunkową, układ kompozycyjny, dobrać właściwe słownictwo, sporządzić plan wypowiedzi,
- stworzyć samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje ich selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie),
- publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową
wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu),
- stosuje uczciwe zabiegi perswazyjne, zdając sobie sprawę z ich wartości i funkcji; wystrzega się nieuczciwych zabiegów erystycznych,
- redaguje własny tekst (dokonuje uzupełnień, przekształceń, skrótów, eliminuje przypadkową niejednoznaczność wypowiedzi, sporządza przypisy),
- wykonuje różne działania na tekście cudzym (np. streszcza, parafrazuje, sporządza konspekt, cytuje).
Polonista dba także o rozwijanie umiejętności retorycznych uczniów, a także zapoznaje ich z podstawowymi zasadami redakcji tekstu. Umiejętności retoryczne, erystyczne będą sprawdzane na egzaminie ustnym z języka polskiego.
Śmiało można powiedzieć, że nauczanie języka polskiego czeka prawdziwa rewolucja. Zrezygnowano bowiem z nauczania „czystej” historii literatury, na rzecz kształcenia umiejętności analitycznych i interpretacyjnych, językowych oraz komunikacyjnych. Ważne miejsce w edukacji polonistycznej zajmuje edukacja medialna, erystyka, retoryka, poetyka, czy w końcu kultura języka. Pamiętajmy, że nie kształcimy przyszłych polonistów, ale przyszłych świadomych użytkowników języka ojczystego. Nauczyciel winien skupiać się nie tyle na omawianiu kolejnych lektur, ile na kształtowaniu umiejętności uczniów. Pamiętajmy, że zgodnie z nową podstawą programową nauczyciel może ograniczyć listę lektur do 13 w cyklu kształcenia, przy czym nie może zrezygnować z: Bogurodzicy, wybranych Pieśni, Trenów i Psalmów Jana Kochanowskiego, Dziadów III, Pana Tadeusza, Lalki, Wesela, opowiadania Brunona Schulza oraz Ferdydurke. Do tego na poziomie podstawowym należy omówić wybrany obraz polskiego reżysera oraz omówić homilię Jana Pawła II wygłoszoną 2 czerwca 1979 roku w Warszawie na Placu Zwycięstwa.
