Tygodniowo dwoje lub nawet troje nastolatków i młodych dorosłych (statystyki obejmują populację od 12 do 25 roku życia) ginie w wyniku podjętej, skutecznej próby samobójczej. Ten tragiczny bilans zaalarmował nie tylko fachowców – psychologów, psychiatrów czy pediatrów, ale zmobilizował całe społeczeństwo szwajcarskie, do podjęcia natychmiastowej akcji prewencyjnej.
W Szwajcarii, podobnie jak i w Polsce, istnieją łatwo dla młodzieży dostępne instytucje („Pomocna dłoń”, centra kryzysowe działające przez 24 godziny na dobę, psycholog szkolny itp.), szkoli się także osoby mające codziennie do czynienia z młodzieżą: rodziców, nauczycieli, pracowników socjalnych zatrudnionych w szkołach. W kampanii uświadamiającej bierze udział zarówno prasa jak i inne media.
Czynniki i przyczyny mogące sprzyjać samobójstwom wśród młodzieży
Socjolodzy przeprowadzający długoletnie badania w wielu krajach europejskich jak i w USA i w Australii doszli do wniosku, że winę za rosnącą ciągle liczbę samobójstw w środowiskach młodzieżowych ponoszą fenomeny współczesnego świata: coraz bardziej zwiększające się tempo życia, rewolucja mediów, nieustanny nacisk wywierany na młodzież, popychający ją w kierunku „sukcesu”, rosnące wymagania wobec młodych ludzi, przymus szybkiego podejmowania decyzji i gwałtowne zmiany w ich życiu („dziś pracuję w Zurichu, jutro może w Nowym Yorku i jest cool”).
Wszystkie te czynniki utrudnia dodatkowo okres dojrzewania, który jak wiadomo sam w sobie jest już sytuacją kryzysową, zamykającą okres dzieciństwa i rozpoczynającą, jeszcze nie do końca zaplanowane, dorosłe życie. Wchodzące w to życie nastolatki w procesie kształtowania własnej tożsamości wyzwalają się, czasami bardzo dramatycznie, z ran rodzicielskiej opieki i kontroli, usamodzielniają, wypróbowując się w nowych, społecznych rolach, są konfrontowane z wyborem zawodu, orientacją seksualną, systemem wartości religijno-etycznych. Tempo dzisiejszego życia nie ułatwia tego procesu.
Jednocześnie zmiany fizjologiczno-neuronalne zachodzące w tym czasie w komórkach nerwowych przednich płatów mózgu prowadzą do wzmożonej redukcji komórkowych połączeń neuronalnych (synaps), co z kolei zwiększa typową u większości młodzieży i ważną w tej fazie rozwojowej gotowość do podejmowania ryzyka. Częste nadużywanie cannabisu, czy alkoholu prowadzi do intensywniejszej niż fizjologicznie zaplanowanej eliminacji połączeń neuronalnych. W efekcie wzrasta w ten sposób ryzyko podejmowania tzw. impulsywnych prób samobójczych, z jakimi przede wszystkim spotykamy się w okresie adolescencji – (w przeciwieństwie do prób samobójczych wieku dojrzałego popełnianych na ogół w wyniku negatywnego bilansu życiowego).
Jakkolwiek do tej pory wielu z socjologów podawało manifestujące się również w okresie adolescencji zaburzenia psychiczne jako jeden z ostatnich czynników będących przyczyną samobójstw wśród młodzieży, to najnowsze badania psychologów i psychiatrów wykazały, że co drugi nastolatek popełniające skuteczną próbę samobójczą dotknięty był depresją.
Dlatego też zarówno psychologowie jak i pediatrzy ostrzegają przed bagatelizowaniem objawów depresji, której symptomy przejawiają się inaczej niż u osób dorosłych i są często trudne do zdiagnozowania. Dominującym objawem nie jest, jak w wypadku depresji u wielu dorosłych, smutek, ale chroniczne poirytowanie, rozdrażnienie i zwiększona gotowość do agresji, zawężone procesy analizy i syntezy, wycofywanie się z życia społecznego, zwiększona gotowość do podejmowania ryzykownych lub wręcz niebezpiecznych działań. Ponieważ wiele z tych fenomenów występuje w mniejszym, ograniczonym stopniu w różnych fazach adolescencji (jednakże nigdy w całej palecie symptomów) są one często niezauważane lub nawet bagatelizowanie przez rodziców i osoby z bliskiego otoczenia nastolatka. W efekcie nawet wypowiadane lub sugerowane przez dorastających myśli i tendencje suicydalne nie są brane poważnie przez otoczenie, a młody człowiek pozostawiony zostaje sam sobie.
Dlatego też w miarę wzrostu tendencji samobójczych u młodzieży szkolenia rodziców (prowadzone w szkołach w ramach prac psychologa szkolnego lub poradni psychologicznej) i nauczycieli muszą również opisywać obraz rozpoczynającej się depresji, tak można byłą ją zauważyć w najwcześniejszej fazie i poddać konsultacji lekarskiej.
Jednocześnie ważnym indykatorem zwiększonego ryzyka próby samobójczej jest nagła, nie wynikająca z przyczyn środowiskowych zmiana zachowania nastolatka.
Może ją charakteryzować nagłe wycofanie się z życia towarzyskiego, zaobserwowane głównie przez kolegów i koleżanki. Dlatego też również uczniowie w ramach lekcji nauk społecznych i godzin „wychowawczych” są uświadamiani i uczulani na występowanie tego typu sygnałów u rówieśników.
Można ogólnie powiedzieć, że przełamanie tabu dotyczącego śmierci i samobójstwa jest ważnym krokiem interwencyjnym i prewencyjnym w systemie zapobiegania samobójstwom.
Część tych zadań, niestety z mieszanym skutkiem, przejęły media. Smutnym przykładem jest występowanie tzw. „Syndromu Wertera”, który zaobserwowano już krótko po samym ukazaniu się książki Goethego „Cierpienia młodego Wertera” w roku 1774. Książka ta przedstawiając tragedię samobójczej śmierci bohatera, gloryfikuje ją w pewien sposób i proponuje samobójstwo jako środek uśmierzający i kończący cierpienia.
W roku 1981 telewizja niemiecka emitowała sześcioczęściową relacje poświęconą skutecznej próbie samobójczej 15 – letniego ucznia. Krótko po tym zaobserwowało gwałtowny wzrost udanych prób samobójczych wśród chłopców w przedziale wiekowym od 15 do 19 lat. Podobna sytuacja, gwałtowny wzrost samobójstw przede wszystkim wśród populacji dorastających chłopców zaobserwowano po powtórnej emisji tego dokumentu półtora roku później. W prasie zachodniej zaczęto wówczas mówić o wywołanej w ten sposób „modzie na samobójstwo” i mocno krytykowano programy i artykuły, które nieodpowiednio, w sensacyjny i gloryfikujący sposób przedstawiają ofiary samobójstw.
W związku z tym media zachodnie unikały przez następne lata poruszania tematu samobójstwa. Jeśli jednak zostanie on, potraktowany w sposób kompetentny, a dyskusja będzie się toczyć z udziałem fachowców tematem dyskusji zarówno, to może mieć ona pozytywny wpływ na profilaktykę samobójstw, uświadamiając zainteresowanym konieczność zajęcia się tematem i zwrócenia większej uwagi na zachowanie młodych ludzi. Dodatkowym efektem rozmów i dyskusji o samobójstwach jest złagodzenie poczucia wstydu często idące w parze z tendencjami samobójczymi. Mówimy wtedy (przynajmniej w Szwajcarii) o „efekcie Papageno” w nawiązaniu do opery Mozarta „Czarodziejski flet”, w której bohater obawiający się utraty ukochanej, nosi się z zamiarem popełnienia samobójstwa i dzięki wsparciu trzech towarzyszących mu chłopców zostaje uratowany. Tego rodzaju wkład mediów, podkreślający często występującą izolacje i samotność nastolatków a także proponujący zapobiegające temu zachowania może znacznie się przyczynić do zmniejszenia ilości prób samobójczych.
Na koniec, biorąc pod uwagę ewentualne zainteresowanie tym tematem zarówno rodziców, jak i nauczycieli, chciałabym korzystając z forum internetowego poradnictwa, raz jeszcze w skrócie wymienić przyczyny i czynniki mogące doprowadzić do wystąpienia prób samobójczych:
- Zaburzenia wieku dojrzewania
- Depresje uwarunkowane trudną sytuacją psychologiczno-społeczną
- Konflikty domowe, niepowodzenia szkolne, konflikty w grupie młodzieżowej
- Sytuacja utraty: procesy przewlekłe lub nagłe, spowodowane nieprzewidywalnymi czynnikami losowymi (utrata matki, ojca, trudna sytuacja finansowa, utrata miejsca w szkole, utrata przyjaciela lub przyjaciółki)
- Depresje „endogenne” lub inne choroby psychiczne (często schizofrenia) zaostrzone trudnościami występującymi w obecnej fazie życia
- „Samobójstwo na raty” – uzależnienia, nadużywanie alkoholu, cannabisu i innych narkotyków, ich skutki i długofalowe konsekwencje.
Objawy występujące często w rozpoczynających się zespołach depresyjnych w wieku dojrzewania, wymagające konsultacji i interwencji lekarskiej:
- Wysoki poziom lęku, przejawiający się niepokojem psychomotorycznym, połączony często z niepokojem ruchowym, idący w parze z zaburzeniami snu, niekiedy z całkowitą bezsennością
- Nastrój dysforyczny, ciągłe podrażnienie i zwiększenie gotowości do agresji
- Poczucie beznadziejności, brak jakiejkolwiek ochoty do działania
- Wycofywanie się z życia społecznego
- Zawężone myślenie, prowadzące do spostrzegania sytuacji jako bez wyjścia, niemożność zwrócenia się o pomoc do rodziców, nauczycieli lub rówieśników
- Poczucie winy z tendencją do poszukiwania „zadośćuczynienia” w formie kary
- Dolegliwości typu bólowego (np. przewlekłe bóle głowy lub pleców) i występowanie przewlekłych chorób somatycznych.
- Uporczywe zaburzenia snu.
