Od początku życia człowieka język pełni dla niego wiele funkcji. Najistotniejszą jest funkcja symboliczna ponieważ pozwala za pomocą znaków języka nazywać poszczególne elementy rzeczywistości otaczającej człowieka i jego wyobraźni. W ramach tej funkcji można wyróżnić funkcje społeczne: komunikacyjną i poznawczą. Ta pierwsza pozwala porozumiewać się ludziom za pomocą języka, natomiast ta druga umożliwia poznawanie rzeczywistości i przeżyć wewnętrznych.
Gdzie te funkcje rozwijają się najlepiej? Odpowiedź jest bardzo prosta – w najbliższych dziecku środowiskach. Jednym z nich jest rodzina, która stanowi dla dzieci środowisko społeczne i wychowawcze, pełni funkcje: biologiczną, socjalizacyjną, ekonomiczną, opiekuńczą, stratyfikacyjną, integracyjną, rekreacyjną i religijną. Samo środowisko gospodarstwa domowego niestety nie wystarcza, należy także pamiętać o korzystaniu z dóbr kultury, są one bowiem dodatkowym źródłem stymulacji rozwoju dziecka (np. uczestnictwo w różnych pokazach edukacyjnych, odwiedzanie wystaw w muzeach, podziwianie spektakli teatralnych czy wsłuchiwanie się w muzykę klasyczną w filharmonii). Ponadto ważne jest, aby stale wzbogacać środowisko rozwojowo – wychowawcze w taki sposób, by pobudzać wyobraźnię dzieci i wyzwalać ich motywację do działania i zdobywania nowych, różnorodnych doświadczeń oraz wskazywać właściwe systemy wartości. Najlepszym źródłem wyżej wymienionych elementów jest książka i czasopisma edukacyjne przeznaczone dla dzieci. Dlatego rodzice powinni zadbać o wyposażenie dziecka w różne pozycje literatury dziecięcej i znaleźć czas, aby je z nimi zapoznawać. Załamujący jest fakt, że coraz więcej osób musi się borykać z problemami finansowymi w swoich rodzinach i przez to nie stać ich na zabezpieczenie podstawowych środków wychowawczych, a co dopiero mówić o dodatkowych źródłach stymulacji rozwoju dziecka.
System wartości, jakim kierują się ludzie, wyznacza drogi ich postępowania, a co za tym idzie, również oddziaływania na dzieci, czyli metody działań wychowawczych, style wychowania oraz postawy rodzicielskie. Nie bez znaczenia jest także typ i struktura rodziny, jaką dani ludzi tworzą.
Strefa mowy i języka jest jedną z ważniejszych rzeczy, którą rodzice powinni dać swojemu dziecku. Jako, że język spełnia różne funkcje (komunikacyjną, informacyjną, poznawczą, ekspresywną, kulturową), stanowi znaczną część życia każdego człowieka. Aby dziecko mogło się właściwie rozwijać językowo, wymaga: zainteresowania ze strony dorosłych i kontaktu z nimi, traktowania go jako istoty myślącej. Między rodzicami a dzieckiem wytwarza się więź komunikatywna, której podtrzymywanie i wzbogacanie jest jednym z podstawowych zadań rodziców. Najważniejszą zasadą, którą winni stosować rodzice podczas każdego kontaktu z dzieckiem, a która ma znaczący wpływ na prawidłowy rozwój mowy dziecka, jest dostarczanie dziecku poprzez osobisty przykład dobrych wzorów zachowania językowego. Dotyczą one, m.in. wzorów artykulacyjnych, składników prozodycznych mowy, ale również tekstu wypowiedzi dostosowanego do wieku dziecka, poprawnego budowania zdań oraz niespieszczania słów, (spieszczanie słów jest podstawowym błędem wypowiedzi wielu rodziców). Kolejnym ważnym elementem wpływu na proces komunikacji językowej dziecka jest zapoznanie go z otaczającym nas światem przyrodniczym i społecznym poprzez wyjaśnienie znaczeń słów i wyrażeń, nazywanie konkretnych zjawisk i przedmiotów. Duży związek z tym ma również instruowanie dziecka i objaśnianie mu wykonywanych przez nie działań. W ten sposób dziecko uczy się nie tylko obserwowania, ale też opisywania wykonywanych działań oraz poznaje słowa porządkujące daną wypowiedź. Równie istotnymi jak poprzednie, zasadami kontaktu językowego są szacunek dla każdej wypowiedzi dziecka, zainteresowanie się nią oraz partnerskie traktowanie dziecka podczas rozmowy z nim. Nie należy zbywać dziecka nie odpowiadając mu na jego pytania, ale wręcz przeciwnie, z cierpliwością udzielać mu odpowiedzi. Istotną rzeczą jest, aby podczas rozmowy dziecko czuło się traktowane podmiotowo a nie przedmiotowo.
Dzieci, które są pozbawione kontaktu z życzliwym im otoczeniem oraz nie są stymulowane do wypowiedzi, wychowują się w środowisku o ubogim zasobie słownictwa, posługującym się slangiem i popełniającym liczne błędy językowe bądź nie pozwalającym im mówić mówiąc za nie tracą możliwość poprawnej nauki języka bądź nauki języka w ogóle. A to pociąga za sobą negatywne skutki dla ich dalszego rozwoju, które mogą przyjąć postać środowiskowego ograniczenia rozwoju mowy lub środowiskowego zniekształcenia rozwoju mowy. Najczęstszymi objawami takich zaburzeń są: opóźnienie rozwoju mowy, zaburzenia artykulacyjne oraz zubożony system językowy.
Przedszkole i szkoła, zaraz po rodzinie są środowiskami, w których dziecko spędza większość swojego czasu. To do tych placówek trafia ze sposobem bycia w pewnym stopniu ukształtowanym, czyli z konkretnymi nawykami, przyzwyczajeniami i doświadczeniami dotyczącymi zarówno zachowań osobniczych, jak i językowych. Instytucje opiekuńczo-wychowawczo-dydaktyczne są niezwykle potrzebne dziecku do uzupełnienia jego wychowania o te elementy, których rodzina nie jest w stanie dostarczyć samodzielnie dziecku. Chodzi głównie o wychowanie zbiorcze, w zespole. Najbardziej istotnymi funkcjami przedszkola i szkoły są wspomaganie, wspieranie i stymulowanie rozwoju dziecka oraz nabywanie przez dzieci umiejętności społecznego porozumiewania się z otoczeniem. Aby poziom porozumiewania był właściwy nauczyciele przedszkoli i szkół powinni otoczyć naukę języka ojczystego szczególną troską. A co za tym idzie wyposażyć dzieci w kompetencje: językową i komunikacyjną. Kompetencja językowa początkowo jest intuicyjna, dotyczy wiedzy o systemie językowym oraz zasad budowania sensownych i poprawnych gramatycznie zdań. Natomiast kompetencję komunikacyjną zdobywa się w ramach procesu socjalizacji, gdy kompetencja językowa jest już właściwie opanowana. Komunikacja ta jest wiedzą umożliwiającą korzystanie z kompetencji językowej podczas różnych sytuacji komunikacyjnych. Jak już pisałam, pierwsze informacje o języku dziecko zdobywa w środowisku rodzinnym, czyli przedszkole i szkoła powinny zdobytą wcześniej wiedzę, o ile jest ona prawidłowa, poszerzać i utrwalać. Niestety, dzisiejsze warunki życia bądź style wychowawcze i postawy rodzicielskie wielu rodzinom nie pozwalają na przekazywanie dzieciom właściwych wzorców językowych, środków rozwijających mowę dzieci oraz okazywanie zainteresowania ich osobą a co dopiero mówić o ich rozwoju. W takiej sytuacji niespełnione obowiązki rodziny powinno spełnić przedszkole bądź szkoła. Aby nauczyciel mógł pomóc każdemu dziecku musi mieć obszerną i wszechstronną wiedzę, a przede wszystkim stanowić wzorzec językowy dla swoich podopiecznych. Wynika stąd, że środowisko zinstytucjonalizowane odgrywa we współczesnym świecie bardzo znaczącą rolę dla rozwoju mowy dziecka, zwłaszcza wtedy, gdy rodzina nie jest w stanie zapewnić dziecku właściwych ku temu warunków. Niestety, nie zawsze jest to rola tylko stymulująca ale dość często podstawowa i niezbędna do rozwoju.
Kamila Bartczak
