Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży

Przemysław Derencz

 

Czym są zaburzenia zachowania? Jak odróżnić je od zachowań rozwojowych, ale drażniących i utrudniających codzienną pracę w szkole? Czy każde zachowanie agresywne jest klasyfikowane, jako zaburzenie zachowania? Takie pytania pojawiają się często w środowisku szkolnym, kiedy obserwujemy trudnych uczniów, prezentujących zachowania odbiegające od norm akceptowanych społecznie.

Niezbędną cechą zaburzeń zachowania jest jego trwałość, powtarzalność i poważne naruszenie norm społecznych.

Zachowania prezentowane przez ucznia z zaburzeniami są[1]:

  • nieadekwatne do sytuacji (zachowanie nie uwzględnia indywidualnych cech sytuacji, jest nieracjonalne, a przez to wydaje się obserwującym je osobom dziwne, czy nawet szokujące)
  • sztywne (w różnych sytuacjach prezentuje on pewien stereotyp zachowania – reaguje wobec innych w sposób prowokujący i agresywny, bez względu na zmieniające się warunki otoczenia i osoby, z którymi się styka; jednocześnie brakuje innych wzorców zachowań np. współpracy, życzliwości, opiekuńczości )
  • szkodliwe dla podmiotu i otoczenia (uczeń łamie reguły życia społecznego; jego zachowanie wprawia innych w konsternację, dezorganizuje przebieg lekcji, utrudniając naukę, wywołuje złość, bezradność, czasami lęk).

Klasyfikacja zaburzeń zachowania Grupa 1 – agresja wobec ludzi i zwierząt

  • dokuczanie innym, dręczenie, tyranizowanie,
  • częste wszczynanie bójek,
  • używanie w trakcie bójek niebezpiecznych przedmiotów,
  • dopuszczanie się fizycznego okrucieństwa wobec ludzi,
  • dopuszczanie się fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,
  • dokonywanie kradzieży przy bezpośrednim kontakcie z ofiarą,
  • zmuszanie innych osób do kontaktów seksualnych

Grupa 2 – niszczenie własności

  • umyślne podpalanie,
  • umyślne niszczenie cudzej własności

Grupa 3 – oszustwa i kradzieże

  • włamania,
  • kradzieże bez konfrontacji z ofiarą,
  • częste kłamstwa celem uzyskania korzyści, przywilejów lub uniknięcia zobowiązań

Grupa 4 – poważne naruszenie obowiązujących zasad

  • częste przebywanie w nocy poza domem bez zgody rodziców, przed 13 rokiem życia,
  • przynajmniej dwie ucieczki z domu rodzinnego (rodziny zastępczej, domu dziecka) minimum na jedną noc lub jedna długotrwała ucieczka,
  • częste wagary przed ukończeniem 13 roku życia.

Metody działania

Zasady:

  • Kontrakt na niewyrządzanie sobie krzywdy przez 24 h/do następnego
  • Uczenie rozpoznawania sygnałów emocjonalnych, jako ostrzegawczych przed samouszkodzeniem.
  • Nauka konstruktywnego wyrażania emocji (komunikat asertywny).
  • Przepracowywanie traumy –
  • Budowanie samoakceptacji i poczucia wartości.
  • Praca z rodziną.
  • Postawa empatii, cierpliwości, autentyczności,
  • Uczenie alternatywnych sposobów radzenia sobie ze stresem (kontrola złości).

Jak rozmawiać – komunikacja:

  • Nawiązanie dobrej relacji i podtrzymanie;
  • Stworzenie dziecku pola do wyrażania;
  • Ostrożność w oferowaniu bliskości;
  • Nieskładanie obietnic (pochopnych) w celu tymczasowego załagodzenia;

Techniki:

  • Pytania otwarte;
  • Unikanie pytań sugerujących, ograniczanie pytań „dlaczego”;
  • Parafrazowanie: „Powiedziałeś/as, że…, czy tak? Odzwierciedlanie emocji: „to rzeczywiście mogło przerazić.

Przy podejrzeniach o wykorzystywanie seksualne ustalenie nazewnictwa dotyczącego narządów płciowych używanego przez dziecko i posługiwanie się jego słownictwem

Reakcje: akceptacja, zrozumienie, współczucie, szacunek Kolejność działań:

  • Nauczyciel/wychowawca przekazuje informacje psychologowi/pedagogowi informując wcześniej ucznia, że w trosce o jego dobro i zdrowie nie może tej informacji zachować w
  • Nie grozić, nie straszyć, nie karcić, nie zadawać pytań
  • Jeżeli uczeń deklaruje próby samobójcze, wzywamy rodziców do szkoły.
  • Zachowujemy dyskrecję przy udzielaniu pomocy w takich sprawach. Mobilizujemy rodziców do szybkiej reakcji i działania, wyposażamy ich w wiedzę, kontakty, uzgadniamy terminy przekazywania szkole wyników konsultacji psychiatrycznej
  • Psycholog/pedagog – rozmowa diagnostyczno-wspierająca. Przekazuje informację o konieczności poinformowania rodziców, zawiera kontrakt z

Po rozmowie z uczniem – działania:

  • Decyzja dotycząca ewentualnej terapii psychologicznej bądź konsultacji diagnozującej z psychiatrą
  • Poinformowanie rodziców – najlepiej nie informować przez telefon; poprosić o jak najszybsze osobiste zgłoszenie się do szkoły.
  • Rezerwujemy czas na spotkanie z rodzicami; oddzielne pomieszczenie, spokój
  • W rozmowie dążymy do ustalenia potencjalnych przyczyn, omawiamy formy wsparcia
  • Wskazujemy miejsca uzyskania pomocy
  • Zobowiązujemy rodziców do kontaktu z poradnią (PZP,PPP); umówienie się na zwrotną informację od rodziców oraz następne spotkanie
  • Wsparcie psychologiczno-pedagogiczne dla ucznia (wie, że może się zgłosić, że nie będzie rozliczany)
  • Dyrektor decyduje, czy informować radę pedagogiczną – jeżeli istnieje obawa, że będzie to miało wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo innych dzieci – tak. Zwłaszcza, że działania samouszkodzeń są „zaraźliwe”

Co robić/Czego nie robić:

  • Nie straszyć (czy ty rozumiesz, że możesz umrzeć?);
  • Nie oceniać (jak możesz robić coś tak głupiego, jesteś niepoważny);
  • Nie zadawać pytań (dlaczego ty to robisz, co chcesz osiągnąć);
  • Nie wprowadzać atmosfery sensacji wokół ucznia i prowadzonych działań;
  • Dyskrecja, takt, uważność w przekazywaniu informacji;
  • „Odbarczać” z poczucia winy;
  • Zbudowanie systemu wsparcia – osoby kompetentne i osoby znaczące, ważne dla ucznia;
  • Kontrakt – krótkotrwały, możliwy do przyjęcia;

 

[1] Aleksandra Karasowska • Uczeń z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w środowisku szkolnym. uczuć: złość, lęk, osamotnienie, bezradność itp.)