Kiedy mówimy o grupie? Wtedy kiedy, co najmniej 2-3 osoby wchodzą ze sobą w relację, która spełnia następujące warunki:
– pomiędzy tymi osobami zachodzi bezpośrednia interakcja,
– łączy te osoby wspólny cel,
– osoby te przyjęły pewne normy zachowania,
– powstała między nimi pewna struktura ról,
Zacznijmy jednak od pojęcia normy grupowej. Norma grupowa to określony wzorzec zachowania, przyjęty i zaakceptowany przez poszczególnych członków grupy. Może ona mieć charakter formalny, np. gdy już na początku powstania grupy ustalono konkretne zasady w niej obowiązujące, lub nieformalny – wynikający ze swoistych relacji, jakie wytworzą się między poszczególnymi osobami.
W pracy pedagogicznej zawsze na samym początku warto zawrzeć kontrakt, stanowiący fundament dla budowania poczucia bezpieczeństwa w grupie. Formułowanie zasad pracy przez wszystkich członków grupy powoduje rozłożenie odpowiedzialności, motywuje również do ich przestrzegania, daje poczucie sprawstwa.
Zarządzanie zespołem warto rozpocząć od rozpoznania charakterystycznych ról, w które z czasem wejdą jego członkowie. Czym są role grupowe? To charakterystyczne sposoby zachowania, stanowiące sumę oczekiwań innych członków grupy, często podejmowane są nieświadomie.
Na podstawie książki Krzysztofa Jedlińskiego pt. „Trening personalny” możemy wyróżnić kilka bardzo charakterystycznych postaw.
W zbiorze ról grupowych wyodrębnia się ważna podgrupa, jaką są role liderskie.
- Lider Aktywny, tzw. aktywista. Jedna z pierwszych ról liderskich jaka wyodrębnia się w procesie tworzenia się grupy. Jest to osoba, która podejmuje starania w kierunku zorganizowania grupy. Może proponować działania, rozdzielać zadania. Jednak jego aktywność jest nastawiona tylko na aktywizację grupy, tak by coś się działo. Zdarza się, że staje w opozycji do trenera, zwłaszcza jeżeli jest on pasywny. Lider aktywny prowadzi grupę zazwyczaj przez krótki czas. Gdy jego działania przestają byś postrzegane przez uczestników jako wystarczające, zostaje on odsunięty od władzy.
- Lider Nawigator – Lider prowadzący grupę, zorientowany na jej cel i prowadzenie grupy do niego. Często to on stara się ogarnąć chaotyczne działania Lidera Aktywnego. Lider Nawigator to osoba, która potrafi popatrzeć na sytuację z boku, z dystansu. Jest autonomiczny i niezależny.
- Lider Emocjonalny – osoba przyjmująca rolę Lidera Emocjonalnego jest przede wszystkim wrażliwa na nastrój emocjonalny grupy. Potrafi adekwatnie rozpoznać i nazwać uczucia. Zabiega o bliskość emocjonalną w grupie. Jego rola wyraża się często w próbach uświadomienia innym, jakie są uczucia, emocje któregoś z członków grupy.
Pozostałe role:
Szara eminencja – rola, bardzo podobna do roli lidera. Pełniąca ją osoba chce mieć wpływ na sytuację w grupie, jednak stara się go osiągnąć niejawnie. Zazwyczaj „towarzyszy” liderowi w grupie, doradzając mu lub próbując wpłynąć na jego działania.
Kozioł ofiarny – to osoba, która nie chce lub nie potrafi podporządkować się ważnej normie grupowej, przez co wzbudza agresję uczestników oraz bywa obiektem jej rozładowania. Skupia bardzo często uwagę grupy. Słabo się broni, a działania mające na celu przypodobanie się grupie jeszcze bardziej wzmagają agresję. Rola kozła ofiarnego bardzo często przypada „obalonemu” liderowi aktywiście. Kozioł ofiarny może być w końcu zaakceptowany, może też być pomijany w istotnych aktywnościach grupy. Zdarzają się również sytuacje, gdy rola kozła ofiarnego nie jest potrzebna w grupie. Ma to miejsce w momencie, gdy w grupie zostaje wytworzona norma akceptacji odmienności.
Sumienie grupy – osoba, której rola polega na interweniowaniu, gdy grupa zbyt agresywnie reaguje stosunku do jakiegoś uczestnika. Często ujmuje się za kozłem ofiarnym.
Błazen – bardzo ważna rola, zwłaszcza na początku istnienia grupy. Śmiechem, żartem rozładowuje napięcie, które towarzyszy temu etapowi. Na dalszym etapie rozwoju grupy, gdy ta zaczyna zajmować się poważnymi działaniami, zachowania błazna mogą budzić agresję. Jego rola może przeistoczyć się w rolę kozła ofiarnego.
Kamikadze – osoba wcielająca się w rolę kamikadze radykalnie realizuje normę otwartości. Szybko, bo jeszcze gdy wszyscy zaczynają się poznawać i oswajać z atmosferą grupy, zaczyna opowiadać o własnym życiu, trudnościach, intymnych szczegółach. Nie gotowi na to uczestnicy czują w tej sytuacji zażenowanie, czasem nawet złość. Rola kamikadze, podobnie jak błazna, może przeistoczyć się w rolę kozła ofiarnego.
Umiejętność rozpoznawania tych ról i zarządzania nimi stanowią podstawowe kompetencje każdego lidera, mentora, dyrektora, prezesa, którzy chcą rozumieć skomplikowane procesy, jakie zachodzą w ich zespołach. To również „wiedza tajemna” każdego nauczyciela, wychowawcy klasy, który dzięki tej wiedzy, będzie potrafił skutecznie oddziaływać na swoich uczniów.
