Literaturą dziecięcą określa się dzieła, które spełniają – niekoniecznie łącznie – dwa zasadnicze kryteria: kryterium adresu autorskiego i kryterium akceptacji ze strony odbiorcy. Procesy wyodrębniania się literatury dziecięcej jako grupy utworów rządzących się swoistymi prawami i celami, o swoistej poetyce, w Polsce nastąpiły w XIX wieku. Wówczas celem priorytetowym był nadmierny dydaktyzm z częstym ignorowaniem potrzeb odbiorców. Jednak zmiany następowały dość szybko. Już w okresie międzywojennym oprócz wychowawczej funkcji książek dla dzieci dostrzeżono jej rozrywkową i relaksującą funkcję. Dziś chyba nikt nie wyobraża sobie rozwoju dziecka bez stałej obecności książek.
Najmłodszy przedszkolak traktuje początkowo książkę jak nową zabawkę, bada dotykiem szeleszczący papier, gładzi lśniąca okładkę. Wprawdzie jeszcze nie umie czytać, ale z uwagą ogląda ilustracje, wylicza przedstawione przedmioty, czynności, cechy. Następnie dość sprawnie zaczyna opowiadać całą sytuację przedstawioną na obrazku, chwytając zachodzące w niej związki i relacje. Wraz z wiekiem i kontaktami z książką rośnie rola tekstu a ilustracje powoli tracą swoją pierwszoplanową rolę. Zasób pojęciowy dziecka pięcio-sześcioletniego jest już tak duży, doświadczenia bogate, że losy bohaterów i ich przygody stają się ważne, zrozumiałe i interesujące. Książka bowiem jest takim towarem, na który popyt nie rodzi się na ogół sam z siebie. Jeśli nie zetkniemy dziecka z książką w okresie wczesnego dzieciństwa, nie musi ono wcale odczuwać jej braku! Tak więc wczesny kontakt dziecka z książką jest szczególnie cenny, wtedy bowiem kształtują się jego nawyki i upodobania m. in. czytelnicze. Obudzenie głodu książki, gotowości do czytania jest ważnym zadaniem wychowawczym w okresie przedszkolnym, w którym kształtują się podstawy osobowości i który jest dla osiągnięcia tego celu momentem najdogodniejszym. Wtedy to następuje proces inicjacji literackiej czyli przyswajaniu sobie umiejętności zaspokajania swych potrzeb za pomocą książek. Nieodłącznym elementem inicjacji literackiej jest dojrzałość czytelnicza. Obejmuje ona wiele sprawności: zaistnienie potrzeb czytelniczych, techniczną umiejętność czytania, odczytywanie sensów lektury i psychicznego angażowania się w nie oraz umiejętność doboru lektury. Natomiast w przypadku przedszkolaka, który jeszcze nie opanował techniki czytania, w kontakcie dziecko – książka pojawia się pośrednik. To on decyduje w znacznym stopniu o wyborze dzieła, on narzuca czas, długość i tempo lektury, a także własną interpretację, często także mimiczną.
Jedną z najważniejszych cech odbioru literatury w tej fazie rozwoju dziecka, jest jego spontaniczne, pełne ekspresyjnej emocjonalności reagowanie, co wiąże się z bezpośrednią transmisją przeżyć literackich na zachowania społeczne, mowę, twórczość własną. Stąd jakże często do słownika dziecięcego przenikają Tadki-niejadki, Trąbalski-zapominalski czy Wojtek-strażak.
Treści literackie na równi z pozaliterackimi doświadczeniami przenikają do zabaw dziecięcych stając się ich fabularnym szkieletem. Przeżycia literackie mają także swe odbicie w twórczości plastycznej, ruchowej lub manualnej dziecka. Przedszkolak, jako czytelnik pozbawiony doświadczenia, traktuje przeżycia literackie i świat przedstawiony na równi ze światem rzeczywistym. Wierzy, że fabuła literacka np. w postaci przygód bohatera jest nie konstrukcją autorską lecz wynikiem zbiegu okoliczności, że losy jego mogłyby potoczyć się inaczej, gdyby sam bohater był uważniejszy lub mądrzejszy. Treść utworu mały odbiorca interpretuje przez prymat swoich własnych doświadczeń życiowych, własnych odczuć i przeżyć.
Inicjacja literacka odbywa się w ramach różnych układów kultury. Pierwszy z nich to strefa rodzinno-domowa, najbardziej zróżnicowana, podlegająca jednostkowym tradycjom, oddziaływaniom społecznym i socjologicznym. Drugim układem, w którym następuje inicjacja literacka jest instytucja wychowawcza, w której dziecko przebywa, obejmująca dość znaczną dziecięcą populację. Trzecia sfera to społeczność rówieśnicza, gdzie obowiązuje pewien niepisany obieg literacki, zróżnicowana w poszczególnych środowiskach, mająca największe wpływy w dużych ośrodkach miejskich. Kolejny, czwarty układ to instytucje kultury, ze szczególnym uwzględnieniem środków masowego przekazu. Funkcjonuje on nieco inaczej, krzyżując się z w/w układami, brak mu bowiem zazwyczaj własnej sieci bezpośrednich kontaktów z dzieckiem. Przyjrzyjmy się bliżej tym dwóm pierwszym układom – mamy na nie wpływ jako rodzice i nauczyciele.
W polskiej kulturze ostatniego stulecia zmieniało się miejsce i rola książki w systemie wychowawczym rodziny. Zależała ona do pochodzenia społecznego, statusu materialnego, wykształcenia, pozycji, własnych wzorców rodzinnych i wielu innych, nieraz trudnych do uchwycenia, czynników. Inaczej kształtowała się ona w środowisku wiejskim, inaczej w środowisku miejskim. W zależności od warunków środowiskowych różny jest charakter przeżycia czytelniczego u dorosłego pośrednika (rodziców, dziadków).W środowisku o małym wyrobieniu czytelniczym pośrednik ów zachowuje żywość i świeżość reakcji na tekst, a reakcje te są obserwowalne przez dziecko. W środowiskach o wyższym standardzie kulturalnym głośne czytanie jest aktem mniej osobistym, traktowanym jako „obowiązek wychowawczy”, a pośrednicy uznają się tylko za wykonawców, z mniejszym osobistym zaangażowaniem. Kolejnym zróżnicowaniem miedzy środowiskiem wiejskim a miejskim było włączanie kontaktów czytelniczych do zakresu działań wychowawczych. W środowisku wiejskim książka traktowana była jako jeszcze jedna wspólna dla różnych pokoleń forma uczestniczenia w kulturze, przy czym dzieci stawały się słuchaczami lektur dorosłych, dorośli zaś z uwagą śledzili losy dziecięcych bohaterów. Natomiast w środowisku miejskim kontakty z książka organizowane były głównie na potrzeby dzieci. To tylko nieliczne przykłady różnic, które występowały w miejskim i wiejskim rodzinno-domowym układzie prowadzącym do inicjacji literackich.
Zmiany, które nastąpiły w ostatnim dziesięcioleciu zrewolucjonizowały świat. Zdaniem Margaret Mead – antropologa i socjologa, dzieci żyją dziś w świecie, o którym starsi nie mają pojęcia. Nagle wszyscy ludzie na ziemi stali się częścią nawzajem przenikającego i zazębiającego się systemu połączeń i przepływu informacji opartych na wynalazkach elektronicznych. Ludzie komunikują się z wykorzystaniem najnowszych zdobyczy nauki i techniki. Jednak nic nie zastąpi możliwości porozumiewania się za pomocą czytania i pisania. Już dzieci w wieku przedszkolnym zdają sobie z tego sprawę. Stąd m. in. odczucie, że dzieci są teraz inne niż kilka czy kilkanaście lat temu. Ta inność to przede wszystkim zmiana ich oczekiwań i aspiracji. Widać to w przeniesieniu u dzieci w wieku przedszkolnym celu, którym była nauka czytania i pisania, na poznanie świata. Umiejętność czytania i pisania ma im to poznanie ułatwić. Dziecko w wieku przedszkolnym posiada coraz bogatsze doświadczenia. Zdaniem profesor Anny Brzezińskiej jest to wynik wchodzenia przez dziecko w inne niż rodzina grupy społeczne. Tym samym zmniejsza się rola rodziny w zaspokajaniu jego potrzeb.
Poza rodziną dziecko ma m. in. możliwość uczestniczenia w grupie, jaką tworzy grupa rówieśnicza w przedszkolu. Organizowany tu kontakt dziecka z książką podporządkowany jest zadaniom wychowawczym, jakie stawia przed sobą wychowanie przedszkolne. Lektura bardzo rzadko jest celem sama w sobie. Najczęściej stanowi punkt wyjścia do jakiegoś przedsięwzięcia wychowawczego. Najpopularniejsze formy wykorzystywania literatury to:
- nauka wierszy, piosenek i tekstów organizujących ruch,
- zabawy inscenizacyjne oparte o tekst literacki,
- teatrzyki animacyjne,
- zajęcia manualne oparte o tekst literacki,
- opracowanie różnorodnych zagadnień połączonych z następczą zabawą w oparciu o tekst literacki np. zaznajamianie z normami społecznymi poznawanie zjawisk przyrody.
Rolę pośrednika podczas głośnego czytania lektury spełnia tu wychowawca. Jego zadanie polega na takiej interpretacji tekstu, która ma przerzucić pomost między sytuacją literacką (rzeczywistością kreowaną) a sytuacją życiową, w której znajdują się dzieci, tak, aby ta pierwsza nabrała charakteru wzorcowego w stosunku do drugiej. Wyprowadzenie z tekstu reguły działania jest więc podstawową częścią składową w obcowaniu z dziełem. Tak więc utożsamianie fikcji literackiej z życiem realnym, dosłowność, a nie umowność królują w przedszkolnej komunikacji literackiej.
Joanna Papuzińska podkreśla, że tekst literacki jest inaczej wykorzystywany w przedszkolu niż w środowisku domowym. Stanowi on swoisty impuls do czynu czyli dominuje tu funkcjonalna rola literatury, w przeciwieństwie do domu rodzinnego, gdzie na pierwszy plan wysuwa się funkcja literatury „samej w sobie”, której celem jest sprawienie dziecku przyjemności. Czytanie domowe nie pociąga za sobą konkretnego działania, wytwarza tylko pewne napięcie emocjonalno-intelektualne.
