Szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły. W tym najważniejszym akcie prawa wewnątrzszkolnego są uwzględnione przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 roku (Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 ze zm.). W ramach oceniania wewnątrzszkolnego ocenia się zgodnie z § 3 ust.1 cytowanego rozporządzenia osiągnięcia edukacyjne ucznia i zachowanie ucznia. Z kolei § 15 rozporządzenia określa, że ocenianie zachowania ucznia polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę klasy, nauczycieli oraz uczniów danej klasy stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego i norm etycznych oraz obowiązków ucznia określonych w statucie szkoły. Ocena klasyfikacyjna zachowania powinna zatem uwzględniać w szczególności:
- wywiązywanie się z obowiązków ucznia;
- postępowanie zgodne z dobrem społeczności szkolnej;
- dbałość o honor i tradycje szkoły;
- dbałość o piękno mowy ojczystej;
- dbałość o bezpieczeństwo i zdrowie własne oraz innych osób;
- godne, kulturalne zachowanie się w szkole i poza nią;
- okazywanie szacunku innym osobom.
Dokładna analiza rozporządzenia wskazuje, że ocena klasyfikacyjna zachowania ucznia powinna uwzględniać nie tylko respektowanie obowiązków ucznia, ale także zasad współżycia społecznego i norm etycznych.
Proces ustalania oceny powinny ułatwić jasne, czytelne, zrozumiałe, precyzyjnie określone w statucie szkoły i przez wszystkich bezwzględnie stosowane, kryteria oceniania zachowania uczniów.
Zgodnie z prawem ocenę śródroczną i roczną zachowania ucznia ustala wychowawca klasy po zasięgnięciu opinii nauczycieli, uczniów danej klasy oraz ocenianego ucznia. Ocenę zachowania wystawia wychowawca. Zanim to jednak nastąpi, nauczyciel powinien:
- zaproponować uczniowi ocenę (na podstawie własnych obserwacji i zapisów, konsultacji z nauczycielami przedmiotowymi, pracownikami obsługi szkoły, itp.) i uzasadnić ją;
- poprosić ucznia o dokonanie samooceny;
- wysłuchać opinii zespołu klasowego.
Stosownie do tego zapisu – bez żadnych wątpliwości – to wychowawca jest osobą podejmującą ostateczną decyzję o ocenie zachowania ucznia.
Ocenianie, także zachowania, podlega kryterium jawności. Zapisy statutowe zgodne z rozporządzeniem obligują do poinformowania uczniów i rodziców o warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania, a także do zachowania jawności oceniania. Przywołane zapisy wskazują na obowiązek uzasadnienia przez wychowawcę ustalonej oceny zachowania na wniosek ucznia lub rodziców, a ponadto poinformowania o skutkach ustalenia uczniowi nagannej oceny klasyfikacyjnej zachowania.
Rada pedagogiczna może podjąć uchwałę o niepromowaniu do klasy programowo wyższej lub nieukończeniu szkoły przez ucznia, któremu w danej szkole po raz drugi z rzędu ustalono naganną roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania. Uczeń, któremu w danej szkole po raz trzeci z rzędu ustalono naganną roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania, nie otrzymuje promocji do klasy programowo wyższej, a uczeń klasy programowo najwyższej w danym typie szkoły nie kończy szkoły. Konstruując zasady oceniania wewnątrzszkolnego, należy pamiętać o ustaleniu warunków i trybu uzyskiwania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania.
Bardzo ważne jest, by respektować zawartą w rozporządzeniu rozłączność oceniania z zajęć edukacyjnych i zachowania: ocena klasyfikacyjna zachowania nie wpływa na oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych, ani na promocję do klasy programowo wyższej lub ukończenie szkoły.
Od 2010 roku w kryteriach oceniania zachowania ucznia gimnazjum zawartych w ocenianiu wewnątrzszkolnym uwzględnić należy udział ucznia w realizacji projektu edukacyjnego – po § 21 cytowanego na wstępie rozporządzenia dodano § 21a, w którym między innymi czytamy: ,,Kryteria oceniania zachowania ucznia gimnazjum zawarte w ocenianiu wewnątrzszkolnym uwzględniają udział ucznia w realizacji projektu edukacyjnego”.
Stosowne zapisy regulujące ocenianie zachowania zawarte w obowiązującym prawie dotyczą też innych grup uczniów:
- w klasach I–III szkoły podstawowej śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne zachowania są ocenami opisowymi;
- śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne zachowania dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym są ocenami opisowymi;
- przy ustalaniu oceny klasyfikacyjnej zachowania ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia lub odchylenia rozwojowe, należy uwzględnić wpływ stwierdzonych zaburzeń lub odchyleń na jego zachowanie na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego nauczania lub opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej.
W rozporządzeniu ustalono, że śródroczną ocenę klasyfikacyjną zachowania ustala się według skali określonej w statucie szkoły, zaś do ustalenia rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania, począwszy od klasy IV szkoły podstawowej przyjmuje się następującą skalę:
- wzorowe;
- bardzo dobre;
- dobre;
- poprawne;
- nieodpowiednie;
- naganne.
Bardzo ważne jest ustalenie oceny zachowania zgodnie z procedurami i obowiązującym prawem. Jeśli wychowawca śródroczną czy roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania ustalił prawidłowo – to znaczy przestrzegał procedur i prawa – jest to ocena ostateczna i nie ma od niej odwołania. W wypadku nieprzestrzegania przepisów prawa, stosownie do § 19 ust.1. przywołanego wyżej rozporządzenia: ,,Uczeń lub jego rodzice (prawni opiekunowie) mogą zgłosić zastrzeżenia do dyrektora szkoły, jeżeli uznają, że […] roczna ocena klasyfikacyjna zachowania została ustalona niezgodnie z przepisami prawa dotyczącymi trybu ustalania tej oceny.” Zastrzeżenia mogą być zgłoszone w terminie 7 dni od dnia zakończenia zajęć dydaktyczno – wychowawczych. Jeśli dochowano staranności przy wystawianiu oceny i nie złamano obowiązujących przepisów, dyrektor odrzuca zgłoszone zastrzeżenia. W innym wypadku dyrektor powołuje komisję w składzie:
- dyrektor szkoły (wicedyrektor);
- wychowawca klasy;
- wskazany przez dyrektora szkoły nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne w danej klasie;
- pedagog;
- przedstawiciel samorządu uczniowskiego;
- przedstawiciel rady rodziców.
Ocena ustalona przez komisję jest ostateczna. Roczna ocena klasyfikacyjna zachowania nie może być niższa od ustalonej wcześniej oceny.
