Zanim wejdziemy na grunt nowoczesnych technologii i naukowych projektów, dobrze małymi krokami rozpocząć duże zmiany. Pierwszym krokiem będzie stworzenie bezpiecznego środowiska, wolnego od lęku i wstydu przed porażką. Uczeń musi wiedzieć, że popełnianie błędów jest po prostu krokiem do sukcesu, czyli osiągnięciem postawionego sobie celu. Niezbędne będzie również zwracanie uczniowi uwagi na to, co już umie i wie po to, by bardziej świadomie uczestniczył w swoim procesie edukacyjnym, zarządzał nim i stopniowo wypracowywał własne metody uczenia się.
Istotnym zagadnieniem w procesie kształtowania kompetencji kluczowych będzie świadomość nauczyciela konieczności wykorzystywania nieformalnej i pozaformalnej edukacji, czyli wychodzenia nauczyciela, ale również ucznia, poza standard i obowiązek edukacji formalnej. Dlaczego jest to ważne? O edukacji formalnej można usłyszeć stwierdzenia podobne temu, że nauczyciel udaje, że uczy, uczniowie udają, że się uczą, a szkoła, że dba o rozwój uczniów. To oczywiście prowokacyjne słowa i wiemy, że sytuacja nie jest tak dramatyczna, ale warto poszerzać nauczanie i uczenie się o edukację pozaformalną, zorganizowaną poza zajęciami lekcyjnymi, poza sztywnym programem nauczania, skoncentrowaną na praktyce i doświadczaniu wiedzy, na partnerskiej relacji nauczyciela i ucznia. W edukacji pozaformalnej uczeń uczestniczy dobrowolnie, jest aktywnym partnerem, który podejmuje decyzje, uczy się jak, a potem planuje już samodzielnie swoją pracę. Nauczyciel wspiera i wspomaga ten proces w trakcie działań, nie narzucając kształtu wiadomości, nie dając gotowych rozwiązań i odpowiedzi, podąża za uczniem, wykorzystując jego potencjał i zdolności. Edukacja pozaformalna odbywa się podczas wszystkich zajęć dodatkowych, kół zainteresowań, kół naukowych (również tych e – learningowych). Uczeń pracuje w innej, niż zespół klasowy, grupie odniesienia, dzięki czemu inaczej układają się poziomy relacji edukacyjnych, jest więcej sytuacji niestandardowych, w których można zweryfikować swoje możliwości i pobudzić do działania nowe intelektualne obszary. Edukacja nieformalna, natomiast, to ta odnosząca się do nauki poprzez praktykę, do uczenia się przez całe życie, poprzez doświadczanie rzeczywistości oraz dzięki edukacyjnemu wpływowi otoczenia. I to ona najszybciej kształtuje, oprócz wiedzy, właśnie umiejętności i postawy.
Na co zwracać uwagę, aby i edukacja formalna zyskała szansę na bardziej pozytywne postrzeganie społeczne? Warto zweryfikować podręczniki pod kątem sformułowanych tam poleceń – czy są twórcze, czy pobudzają do szukania nowych rozwiązań, sprawdzić, jak my sami konstruujemy polecenia wydawane uczniom, jak reagujemy na błahe nawet pytania uczniów, czy stawiamy pytania kluczowe, stosujemy kształtującą informację zwrotną, jak redagujemy zadania w sprawdzianach. Inaczej będzie pracować głowa ucznia, gdy będzie musiał, bazując na swojej wiedzy, coś udowodnić, podać argumenty, niż wówczas, gdy w sposób odtwórczy poda nam definicję. Na przykład: „Z podanych niżej utworów wybierz ten, który jest sonetem i udowodnij swój wybór.” Inaczej sformułowane polecenie sprawia, że proces poznawczy przestawia się na zupełnie inne tory – poszukuje rozwiązania w odniesieniu do nabytej wiedzy. Uczeń oprócz wiedzy, musi zaprezentować umiejętności posługiwania się nią oraz odpowiednią postawę, czyli gotowość do świadomego podjęcia wykonania zadania.
Można uczniom przedstawiać takie propozycje zadań, by mieli szansę pokazać w szerokim zakresie, co już potrafią i w jakim kierunku pójść, by te umiejętności rozwinąć. Kluczowe będzie odejście od dogmatycznego traktowania wiedzy w stronę paradygmatu, który wymusza argumentację i naukowe udowadnianie. Projektowanie plakatów, przygotowywanie ankiet, debaty szkolnej, wywiady do gazetki szkolnej, tworzenie bloga, nagrywanie filmików, podkastów, doświadczenia, obserwacje i eksperymenty, czy – często ostatnio przywoływana – metoda odwróconego nauczania, to tylko niektóre z możliwości, jakie można wykorzystywać na lekcji, omawiając różne zagadnienia wynikające z podstawy programowej. Pamiętajmy, że kształcenie kompetencji kluczowych jest zadaniem każdego nauczyciela, na każdej lekcji, zatem matematyka nie ograniczy się do myślenia matematycznego a polski do rozumienia i tworzenia informacji. Biologia nie będzie koncentrować się jedynie na kompetencjach w zakresie nauk przyrodniczych. Przykład? Ciekawą propozycją nauczyciela biologii[1], podczas omawiania budowy i funkcjonowania organizmu człowieka, a konkretnie, układu ruchu, było przedstawienie przez uczniów znaczenia aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz określenie czynników wpływających na prawidłowy rozwój muskulatury ciała, poprzez między innymi wykonanie plakatu i ulotek zachęcających do aktywności fizycznej oraz ankietę dla rodziców i nauczycieli dotyczącej form aktywności fizycznej w czasie wolnym. Jakie kompetencje, oprócz tych w zakresie nauk przyrodniczych zostały tu uaktywnione? Wykonanie plakatu wymagało zarejestrowania, zrozumienia i przetworzenia treści (kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji), plakat był efektem pracy grupy, która porozumiewając się, argumentując, przekonując, musiała wypracować wspólną koncepcję (kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, osobiste, społeczne, kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej) Podobnie rzecz się miała z ulotkami. Dodatkowo, wykorzystanie aplikacji do tworzenia plakatów i ulotek rozwinęło kompetencje cyfrowe. Przemyślenie celu i adresata ankiety, zredagowanie jej, przeprowadzenie i opracowanie wyników, które następnie zostały przedstawione i opublikowane, uaktywniło kompetencje matematyczne i obywatelskie. To oczywiście w dużym skrócie, ale wszyscy, którzy wykorzystują na swoich lekcjach projekty, nawet te małe i krótkie oraz sięgają do metod aktywnych wiedzą, jak wielki potencjał uruchamia się wśród uczniów i jak bardzo gruntuje to zaplecze ich obecnej i przyszłej edukacji. W świecie zaawansowanych technologii uczeń może samodzielnie zdobywać wiedzę teoretyczną, dobrze więc czas podczas lekcji, kiedy uczniowie są w grupie i mają obok nauczyciela, wykorzystywać na aktywność, pogłębianie i weryfikowanie wiedzy, rozwiązywanie problemów, dyskusje, pracę w grupach, czy zespołach. Szkoda, że cisza w klasie, bierność uczniów, aktywność wykładowa nauczyciela, blokowanie swobody wypowiedzi, to wciąż cechy charakterystyczne lekcji niektórych polskich szkół.
[1] Iwona Moczydłowska, Przedmioty obowiązkowe i ich udział w kształtowaniu kompetencji kluczowych, Meritum 3(22)2011
