Samotność prawna jest dość częstym doświadczeniem wielu nauczycieli. Jej istota sprowadza się do konieczności polegania w procesie zarządzania szkołą na sobie i na własnym poszukiwaniu. Poszukiwaniu efektywnych sposobów i strategii realizowania prawa. A przecież owo osamotnienie i odizolowanie nie służy rozwojowi własnych kompetencji dyrektora, nauczyciela, nie służy wzmocnieniu relacji między pracownikami, uczniami, rodzicami, nie wpływa na jakość pracy szkoły.
Roland Barth (za: Marzano, Frontier, Livingston, 2011) uważa, że nauczyciele, paradoksalnie pracują w różnych światach, nawet jeśli ich miejscem pracy jest ten sam budynek szkoły, nawet jeśli realizują ten sam program. Rzadko w ciągu dnia poruszają kwestie merytoryczne, skupiając bardziej uwagę na sprawach innych niż zawodowe. Nieformalne rozmowy coraz częściej w hierarchii rozmów stają się bardziej istotne niż tematy o charakterze merytorycznym. Problemy związane z postrzeganiem i rozumieniem prawa, zwłaszcza prawa oświatowego, cechuje dynamizm, ciągła zmienność i świadomość, że całe prawo to nie zawsze ustalony i skończony zbiór informacji. Nie sposób więc ustalić jeden właściwy i słuszny sposób rozumienia prawa, prowadzący do rozwiązania problemu. Efektywne stosowanie prawa to kompilacja sztuki i rzemiosła, rozumienia będącego wynikiem zdobywania własnych i cudzych doświadczeń. Nie da się osiągnąć sukcesu, podobnie jak w nauczaniu, bez merytorycznego zaangażowania. Profesjonalna wiedza i umiejętności prawne, zarówno dyrektora jak i nauczyciela, mogą pochodzić z różnych źródeł.
Prawo oświatowe jest jedną z najbardziej zmieniających się gałęzi prawa administracyjnego. Stwarza to potrzebę ciągłego uaktualniania wiedzy. Celem artykułu jest takie prezentowanie prawa oświatowego, zwłaszcza w kształceniu ustawicznym, aby łatwiej je rozumieć a tym samym skutecznie stosować w praktyce; być może wywoła bardziej wnikliwą i pogłębioną dyskusję nad wskazanymi źródłami, obszarami i umiejętnościami prawnymi nauczyciela. Szukając odpowiedzi na pytanie: Prawo oświatowe. Jak je poznać, polubić i prawidłowo stosować? Autor artykułu dość często podczas prowadzonych szkoleń, wykładów poddaje pod dyskusję takie aspekty prawa oświatowego jak: rola i społeczne funkcje prawa, prawa człowieka w edukacji, prawo wewnątrzszkolne oraz regulacje prawne dotyczące prowadzenia dokumentacji przebiegu nauczania. Takie spojrzenie na prawo pozwala na jego lepsze rozumienie i wykorzystywanie w codziennej pracy w szkole.
Ważne jest aby, podczas różnych form doskonalenia zawodowego z zakresu prawa, uczestnicy poznawali podstawowe akty prawa oświatowego i prawa pracy oraz różne opinie i stanowiska organów stanowiących to prawo, rozwiązywali typowe dla szkoły czy placówki oświatowej sytuacje, wykorzystując właściwą podstawę prawną. Dzięki temu wyrabiają nawyk systematycznego korzystania z przepisów prawa oświatowego, dokładnie analizują różne przykłady stosowania prawa w działaniach organizacyjnych (wyjazdy, imprezy, zasady bezpieczeństwa, organizacja lekcji religii, zwolnienia uczniów z zajęć, dyżury nauczycieli, organizacja zajęć wychowania fizycznego, praktyczna nauka zawodu). Ważne jest, aby uczenie prawa prowadziło do umiejętności samodzielnego tworzenia aktów prawa lokalnego właściwego dla danej szkoły czy placówki oświatowej (statut, regulaminy, uchwały).
Nie bez znaczenia jest również umiejętność wspólnego analizowania i podejmowanie próby oceny prawnej wypracowanych dokumentów. Ważne jest, aby efektem każdych zajęć było wykorzystywanie w przyszłości stworzonych przepisów do oceny różnych sytuacji, w jakich znaleźli się lub znajdą uczniowie, nauczyciele czy rodzice. Kluczowe jest tu takie rozumienie prawa, by umiejętnie stosować je zarówno w działaniach indywidualnych, jak rady pedagogicznej i dyrektora szkoły.
Istotnym problemem zagadnień prawa jest język prawa, wykładni językowej. Warto więc tak mówić o prawie, aby wykazać, że jest ono formułowane za pomocą języka, a wykładnia językowa musi być pierwszym sposobem ustalenia jego znaczenia. W zasadzie do jej poznania może wystarczyć dobra znajomość języka polskiego oraz wiedza o języku prawnym, a więc o swoistych terminach i zwrotach, którymi najczęściej posługuje się prawo.
Kształcenie ustawiczne pracowników oświaty powinno prowadzić do wypracowania przykładowych dyrektyw wykładni językowej:
- bez uzasadnionych powodów nie należy przypisywać interpretowanym zwrotom znaczenia różnego od tego, jakie mają równokształtne terminy w naturalnym języku potocznym,
- bez uzasadnionych powodów nie powinno się przypisywać różnych znaczeń terminu samemu zwrotowi używanemu w regułach prawnych,
- bez uzasadnionych powodów nie powinno się przypisywać różnym terminom tego samego znaczenia,
- nie powinno się ustalać znaczenia normy w taki sposób, by pewne jej części były traktowane jako zbędne,
- znaczenie różnych zwrotów językowych należy ustalać zgodnie
z regułami naturalnego języka potocznego.
Innym istotnym obszarem pozwalającym na lepsze zrozumienie prawa w środowisku oświatowym (i nie tylko) jest wykładnia systemowa prawa.
W myśl jej założeń akt prawodawczy nie jest luźnym zbiorem różnych przepisów, które można tłumaczyć w oderwaniu od pozostałych, lecz jest racjonalnie usystematyzowaną całością. Wykorzystując podczas doskonalenia literaturę prawną, należy zauważyć, że rozumny prawodawca robi wszystko, aby tworząc w zakładzie pracy akt prawny uczynić go jasnym, istotnym i funkcjonalnym, rozumny zaś interpretator w założeniu tym znajduje istotne wskazówki jak ten akt i poszczególne jego przepisy rozumieć.
Wykorzystując różne akty prawa oświatowego należy zwrócić uwagę na kontekst systemowy, który ma bardzo ważne znaczenie dla ustalenia rzeczywistego znaczenia przepisu prawa. W związku z tym, że za fundament prawa w państwie została uznana Konstytucja, a całość obowiązującego prawa zaczęto traktować jako system – rola kontekstu systemowego znacząco wzrosła. Akty prawodawcze są elementami składowymi tego systemu, powiązanymi
ze sobą określonymi zależnościami. W znaczeniu formalnym wyraża się to w hierarchicznej strukturze tego systemu, a więc w tym, że składa się z norm wyższych i niższych. Miejsce najwyższe zajmują w nim normy Konstytucji. Normy te są podstawą obowiązywania wszystkich ustaw oraz innych aktów generalnych. Ustawy natomiast są podstawą obowiązywania norm niższych, normy niższe muszą być zgodne z tymi pierwszymi. Oznacza to, że muszą one mieścić się w granicach upoważnień, a także służyć tym celom, którym służy akt upoważniający. Fakt, że obowiązujące prawo oświatowe, traktatowe jako system, ma istotne znaczenie dla jakości tego prawa, wiąże się z wykluczeniem występujących w nim wewnętrznych sprzeczności oraz wymogiem, by wszystkie normy będące ewentualnymi składowymi korespondowały ze sobą. Hierarchiczna budowa systemu prawa umożliwia usuwanie sprzeczności między normami wyższymi i niższymi poprzez uznanie, że w takim wypadku te ostatnie tracą moc prawną.
Warto też rozmawiać o prawie opierając się na konkretnych przykładach. Zwłaszcza orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz doktryna wypracowały szereg dyrektyw interpretacyjnych ułatwiających ustalenie znaczenia norm z uwagi na ich kontekst systemowy.
Ucząc prawa nie sposób pominąć wykładni funkcjonalnej. Prawo formułowane jest w zasadzie w języku potocznym, naturalnym, a więc w języku nieścisłym. Znaczenie prawa jest w związku z tym często przedmiotem sporu. Wynik działalności prawodawczej często różni się od zamierzeń, zaś jego znaczenie budzi poważne wątpliwości. Dzieje się tak z uwagi na mankamenty procesu legislacyjnego, takie jak pośpiech, regulowanie fragmentów zamiast całości określonej problematyki. Prawo jest narzędziem celowego organizowania stosunków społecznych i ma swoją treść określaną jako dusza prawa (łac. ratio est anima legis). Ustalenie jego znaczenia nie może się w związku z tym ograniczać jedynie do badania jego formy, lecz musi uwzględniać także jego sens, a więc cel lub cele, które regulacja prawna ma realizować. Znaczenie decydujące ma nie znaczenie słowne ustawy, lecz zawarte w nim dążenie do celu. Najczęstszym błędem w rozumieniu i stosowaniu prawa administracyjnego (oświatowego) jest pomijanie celu regulacji prawnej i ustalanie jej znaczenia wyłącznie za pomocą analizy słów. Błąd ten pociąga za sobą nieskuteczność i brak akceptacji społecznej. Przyczyny takiego postępowania tkwią w przesadnym kulcie słowa oraz w konstrukcji prawa. Rzadko jest w nim bowiem zamieszczana preambuła formułująca „expressis verbis” – cel regulacji prawnej.
Najczęściej prawodawca koncentruje się jedynie na ustanawianiu określonych nakazów i zakazów i innych reguł zachowania się adresatów prawa, jakby cele jego były oczywiste. Powoduje to, że cele te muszą być rekonstruowane na podstawie całej regulacji prawnej oraz materiałów wytwarzanych w procesie legislacyjnym. Istotne znaczenie w rekonstruowaniu celu ustawy ma założenie racjonalnego prawodawcy. Umożliwia ono postawienie pytania jakie oto cele w regulowanej dziedzinie powinien mieć na względzie racjonalny prawodawca.
W sytuacji, gdy potrafimy ustalić cel lub cele regulacji prawnej poddawanej analizie, staramy się poszczególnym jej przepisom nadać znaczenie najpełniej urzeczywistniające te cele.
Należy też podkreślić, że czasami sam prawodawca przesądza w sposób wyraźny ewentualne sprzeczności w znaczeniu prawa. Ponadto w umowach międzynarodowych zamieszczane są postanowienia eksponujące cel umowy przy interpretacji jej przepisów.
Analizując wykładnię funkcjonalną prawa przy wykorzystaniu bibliografii można sformułować wnioski dotyczące spójności prawa oświatowego, uznając że:
- Jeżeli uwzględnia się cele, wartości i reguły pozaprawne w ustaleniu znaczenia interpretowanej reguły prawnej, to winny one być jednakowo uwzględnione w stosowaniu do wszystkich reguł, z których składa się instytucja do jakiej interpretowana reguła należy.
- Interpretowanej regule należy przypisać znaczenie zgodne z celem instytucji, do której interpretowana reguła należy.
Profesjonalne spojrzenie na prawo to umiejętność analizowania, interpretowania, umiejętność oceny własnych działań, zarówno uczących prawa jak i uczących się prawa – szerokiego kręgu odbiorców oferty edukacyjnej adresowanej do oświaty: dyrektorów, nauczycieli, pracowników oświaty, rodziców. Dzięki poznawaniu prawa w ramach doskonalenia zawodowego zwiększamy własną świadomość prawną, mamy możliwość uzupełnienia wiedzy szczegółowej, jakiej dotychczas nie nabył dyrektor szkoły czy nauczyciel. Wypełnianie tej luki ma istotne znaczenie we własnej ścieżce awansu zawodowego.
