Wartości w życiu jednostki

Żyjemy w świecie wartości. Choć bardzo często sobie tego nie uświadamiamy, poznajemy je od najmłodszych lat i to głównie od naszych rodziców zależy, z jakimi wartościami wchodzimy w dorosłe życie. Potem do świata wartości wyniesionych z domu wkracza instytucja edukacyjna. Podstawę jej działania także stanowi zespół pewnych norm. Najlepiej odnajdują się w niej jednostki, których systemy wartości wyniesionych z domu są spójne z tymi, które są wymagane w szkole. Czasem jednak normy te są sprzeczne. O reakcji na wpływ społeczny i konformizmie wiele napisał Elliot Aronson.[1] W tym rozdziale normy potraktowano jako podstawę działania jednostki oraz społeczeństwa. Przywołano wybrane definicje wartości z perspektywy socjologicznej i pedagogicznej. Pierwsza z nich ma bowiem duży wpływ na wybór sposobu zarządzania szkołą przez dyrektora, ujęcie pedagogiczne pozwoli przyjrzeć się w kolejnych rozdziałach temu, w jaki sposób szkoły realizują edukację aksjologiczną.

Pisząc o wartościach, nie sposób zacząć inaczej niż od definicji tego pojęcia. Filologiczna ciekawość prowadzi jednak jeszcze głębiej – do źródłosłowu „wartości”. Rzeczownik ten został utworzony od przymiotnika „wart”, który to pojawił się w polszczyźnie jako zapożyczenie z języka niemieckiego, w którym przymiotnik „vert” oznacza wart, godny, drogi, szanowny.[2] Wartości zawsze więc oznaczają to, co ważne zarówno dla jednostek, jak i zespołów oraz całych organizacji społecznych.

Z socjologicznego punktu widzenia idee określające to, co uchodzi za ważne, wartościowe i pożądane są podstawą każdej kultury[3] – napisał brytyjski socjologii, profesor uniwersytetu w Cambridge, rektor London School of Economics and Political Science Anthony Giddens. Te abstrakcyjne idee, czyli wartości – pisze dalej Giddens – dają ludziom poczucie sensu i są dla nich drogowskazem w interakcjach ze światem społecznym.(…) Wartości i normy wspólnie kształtują sposoby zachowań uczestników danej kultury w ich środowisku. Na przykład w kulturach, które wysoko cenią naukę, normy kulturowe będą skłaniały uczniów do wkładania dużego wysiłku w naukę, a rodziców zachęcały do wyrzeczeń na rzecz edukacji dzieci. (…) Wartości i normy różnych kultur ogromnie się różnią. Podczas gdy jedne kultury wysoko cenią indywidualizm, inne mogą kłaść większy nacisk na potrzeby wspólne. Widać to na prostym przykładzie. Większość brytyjskich uczniów byłaby oburzona dowiedziawszy się, że któryś z ich kolegów „ściągał” na egzaminie. W Wielkiej Brytanii odpisywanie od kogoś jest sprzeczne z podstawowymi wartościami – respektowaniem indywidualnych osiągnięć, równości szans, ciężkiej pracy i poszanowania „reguł”. Jednakże rosyjscy uczniowie byliby zdumieni oburzeniem swoich brytyjskich rówieśników. Wzajemne pomaganie sobie w zdawaniu egzaminów odzwierciedla wartość, jaką ma dla Rosjan równość i wspólne pokonywanie problemów w obliczu władzy.[4]

Krystyna Chałas jest autorką definicji wartości w ujęciu pedagogicznym. Wartością jest wszystko to, co cenne i ważne dla jednostki i społeczeństwa oraz godne człowieka, co prowadzi do integralnego rozwoju, do pełni człowieczeństwa, a także stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia w uznawaniu czegoś za dobre lub złe.[5] Definicja ta stała się podstawą edukacji aksjologicznej i można z niej implikować podstawowe wartości ważne w życiu jednostki, o czym nieco obszerniej można przeczytać w rozdziale trzecim niniejszej pracy.

Tu natomiast warto jeszcze przez chwilę zastanowić się, dlaczego wartości są tak ważne w życiu jednostki?  Jaką funkcję pełnią zinternalizowane normy w życiu człowieka? Krystyna Chałas pisze dalej o tym, że wartości mają moc „wołania ku sobie”, a przez to decydują o kształcie i jakości naszej egzystencji, o stylu życia stanowiącym wskaźnik jakości człowieczeństwa; aktywizują przebieg relacji, przyciągają i otwierają na rzeczywistość, zobowiązują i motywują do aktywności i ukierunkowują: w tym do aktywności o charakterze prozdrowotnym, aktywności poznawczej, społeczno-moralnej, kulturotwórczej, religijnej.

Rola wartości w życiu społecznym i kulturowym jest zatem nie mniej znacząca. Kształtują one relacje: człowiek-człowiek; człowiek – grupy i wspólnoty społeczne. W szkole wartości kształtują relacje: nauczyciel – uczniowie; nauczyciel – nauczyciele, nauczyciel – rodzice, uczniowie – uczniowie, społeczność szkolna – społeczne środowisko lokalne. Wartości współtworzą życie wspólnotowe. Wartości w szkole są źródłem dynamizowania społeczności szkolnej, stanowią istotny czynnik zmian w kulturze szkoły, inspirują znaczące inicjatywy w wypełnianiu podstawowych funkcji szkoły, interweniują w sposób istotny w strukturę systemu działań wychowawczo dydaktycznych, ukierunkowują i legitymizują zachowania (pełnią funkcję sankcji społecznej, stanowią podstawę sieci relacji między podmiotami szkoły, pełnią funkcję integracji społeczności klasowej, szkolnej, nauczycielskiej, stanowią czynnik podtrzymywania norm).

Wartości są zatem podstawą tworzenia dokumentów szkolnych takich jak statut, program wychowawczo-profilaktyczny szkoły, plan pracy szkoły, programy nauczania, ale także mniejszych dokumentów, tworzonych przez uczniów i nauczycieli w postaci kodeksów i regulaminów. Wartości stanowią więc podstawę działania jednostek, zespołów i organizacji społecznych. War­tości są tak sa­mo ważne w życiu pry­wat­nym jak na po­ziomie przed­siębior­stwa. Dla człowieka są głównym as­pektem oso­bowości, w fir­mie de­cydują o kształto­waniu jej kul­tu­ry or­ga­niza­cyj­nej. Człowieko­wi poz­wa­lają żyć god­nie i um­rzeć w spo­koju. Or­ga­nizac­ji dają szansę na nieśmier­telność. Za­pew­niają ut­rzy­manie równo­wagi wewnętrznej w ok­re­sach tur­bu­len­cji i dają ciągle im­pulsy do rozwoju.[6]

Zespół uporządkowanych wartości uzgodniony przez organizację daje podstawy wprowadzenia coraz bardziej popularnego sposobu zarządzania, alternatywnego wobec klasycznego nastawionego na zysk, zwanego zarządzaniem przez wartości, o czym można przeczytać w rozdziale drugim.