Środowisko rodzinne jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem w życiu dziecka. To rodzice przekazują pierwsze wzorce do naśladowania, informują jakie reguły obowiązują. W rodzinie dziecko nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludźmi, zdobywa pierwsze doświadczenia. To, jacy są rodzice, jakie prezentują postawy wychowawcze, jaką stwarzają atmosferę wychowawczą w rodzinie rzutuje na to, jakie dziecko wychowają, o jakiej osobowości, jakim spojrzeniu na świat i samego siebie.
Każde z rodziców ma określone wyobrażenie na temat wychowania dzieci, specyficzny dla siebie sposób oddziaływania na nie, komunikowania się z nimi; przyjmuje określoną postawę w stosunku do nich. Postawa jest to „tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji, czy problemu, czyli ogólnie mówiąc, jakiegoś przedmiotu, na który jest skierowana.” (Ziemska,1973, s. 31). O postawach rodzicielskich wyraża się jako „…występującą u rodziców tendencję do odczuwania dziecka, myślenia o nim i zachowania się – werbalnego lub niewerbalnego – w pewien określony sposób, wobec niego”. (Ziemska M. 1968, s. 168). W każdej postawie zawarte są trzy składniki: myślowy- wyrażany za pomocą słów w formie opinii np. „moja córka jest taką miłą dziewczynką”; działania -wyrażany poprzez zachowanie, działanie np. przytulanie, całowanie dziecka przez matkę; uczuciowy – wyrażany poprzez ekspresję, jaka towarzyszy naszym wypowiedziom i czynom np. ton głosu, mimika, gesty. Przy czym składnik uczuciowy jest najważniejszy, ładunek emocjonalny, jaki zawiera, jest podstawą do określenia postawy i pozwala odróżnić ją od opinii.
Postawa wyznacza działanie w stosunku do dziecka, decyduje o stylu wychowania, o doborze, a także skuteczności metod wychowawczych. Żeby zachowanie rodzica w stosunku do dziecka można było określić jako postawę, musi być spełniony jeszcze jeden warunek – tendencja do takiego zachowania musi być utrwalona, stała w pewnym okresie czasu. Nie określa się jako postawę krótkotrwałych stanów psychicznych, tak więc postawa rodzicielska jest w pewnym stopniu utrwaloną, „nabytą strukturą poznawczo- dążeniową- afektywną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka” (Ziemska, 1973, s. 33).
Jedną z pierwszy typologii postaw rodzicielskich przedstawił amerykański psychiatra
L. Kanner, dzieląc je na cztery typy, z których tylko pierwszy jest pozytywny:
a) Akceptacja i obdarzanie dziecka uczuciem – rodzic okazuje dziecku czułość, ciepło, jest cierpliwy i wyrozumiały, co pozytywnie wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka
b) Jawne odrzucenie – rodzic unika kontaktu z dzieckiem, traktuje go surowo i zaniedbuje, przez co dziecko ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa, w przyszłości może być agresywne
c) Perfekcjonizm – rodzic stawia przed dzieckiem bardzo wysokie wymagania, wymusza pewne zachowania, okazuje dezaprobatę wobec zachowań niepożądanych, co może wpłynąć na zaburzona samoocenę
d) Nadmierne ochranianie – rodzic jest nadmiernie pobłażliwy, manipuluje dzieckiem, wtrąca się, przytłacza dziecko swoim autorytetem, co sprzyja kształtowaniu postawy bierności i lękliwości przed różnymi sytuacjami w życiu.
Nieco bardziej obszernie przedstawiła ten problem Anna Roe. Upatrywała ona w zachowaniu rodzicielskim dwa podstawowe pojęcia, będące jednocześnie głównymi wymiarami postaw : chłód i ciepło. Na ich podstawie wyprowadziła sześć głównych typów zachowań, będących wyrazem emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka. Są to:
a) akceptacja przypadkowa
b) akceptacja kochająca
c) koncentracja nadmiernie opiekuńcza
d) koncentracja nadmiernie wymagająca
e) unikanie odtrącające
f) unikanie zaniedbujące
Z chłodem związana jest postawa unikania , a z ciepłem – postawa akceptacji. Natomiast częściowo z chłodu i częściowo z ciepła wynika postawa uczuciowej koncentracji na dziecku.
Wyróżnia też postawy cząstkowe. Zdaniem A.Roe unikanie prowadzi do postawy odrzucającej oraz postawy zaniedbującej. Akceptacja dziecka związana jest z postawą
kochającą i postawą przypadkową. Uczuciowa koncentracja na dziecku łączy się po stronie chłodu z postawą wymagającą a po stronie ciepła z postawą ochraniającą.
Typy postaw wyodrębnione przez A.Roe:
a) Postawa kochająca – odznacza się czułym, serdecznym ale racjonalnym stosunkiem rodziców do dziecka oraz pomaganiem mu w jego planach i przedsięwzięciach. Zachowanie rodziców jest wyrazem silnego zaangażowania uczuciowego.
b) Postawa ochraniająca – charakteryzuje się przedkładaniem dobra dziecka nad wszystko, dawaniem mu szczególnych przywilejów, pobłażaniem, osłanianiem przed ujemnymi wpływami otoczenia
c) Postawa wymagająca – polega na stawianiu dziecku wymagań, zadań, których samo nie może wykonać i ścisłym ich kontrolowaniu według dokładnie przemyślanego planu. Rodzice są nastawieni na osiągnięcia dziecka i nie liczą się z jego rozwojowymi ograniczeniami.
d) Postawa odrzucająca – cechuje się pozostawianiem dziecka w samotności i bez opieki. Nie zaspakajanie jego potrzeb, nie liczenie się z jego uwagami i propozycjami oraz częste grożenie i karanie.
e) Postawa zaniedbująca – wyraża się w ograniczaniu troski o dziecko tylko do zaspakajania jego potrzeb fizycznych oraz pozostawienie go samemu sobie
f) Postawa obojętna – odznacza się zwracaniem uwagi na dziecko tylko wówczas gdy jest ono blisko fizycznie i oddalaniem się od niego, gdy jest daleko, a także brakiem planowania przyszłości dziecka. Zachowanie rodziców jest wyrazem akceptacji, ale bez pełnego zaangażowania uczuciowego w sprawy dziecka.
