Koncepcja słownikowo to: pomysł, plan, idea, projekt. O ile jednak pomysł czy idea mogą być dość ogólnie sformułowane, mgliste i niedopracowane, to już plan, projekt czy koncepcja powinny charakteryzować się większym realizmem, wyrażać konkretne treści wraz ze szczegółowymi propozycjami rozwiązań.
Pojęcie koncepcji występuje często w filozofii, psychologii, socjologii (koncepcja prawdy, koncepcja rozwoju intelektualnego, koncepcja współczynnika humanistycznego), najczęściej jako synonim hipotezy – nieprzyjętej jeszcze zgodnie przez ogół specjalistów racji wyjaśniającej pewne obserwacje i fakty. W naukach o zarządzaniu pojawiają się rozmaite koncepcje zarządzania – sposoby na prowadzenie organizacji.
Słowo koncepcja ma także drugie, rzadziej używane znaczenie – poczęcie, kreacja. Można uznać, że jest to początkowe stadium pewnego planu lub projektu. Od dobrej koncepcji zależy powodzenie bardziej złożonego procesu, jakim jest w naszym przypadku praca szkoły.
Prace koncepcyjne są to zatem wstępne kroki poprzedzające dalszą działalność organizacyjną szkoły. Są twórczą pracą umysłową, w którą powinna być zaangażowana, w miarę możliwości, cała społeczność szkolna, a szczególnie kadra pedagogiczna. W pracach nad koncepcją istotne jest szczegółowe spojrzenie w przyszłość, przewidywanie zmian, wskazanie nowych problemów i okoliczności, ustalanie nowych zależności i związków pomiędzy już znanymi zjawiskami. Można zaryzykować stwierdzenie, że proaktywność koncepcji jest najważniejszą miarą jej jakości.
Odwołując się do teorii zarządzania można stwierdzić, że opracowanie koncepcji pracy szkoły jest rezultatem analizy strategicznej prowadzonej w każdej firmie, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki szkoły, która jest firmą produkującą absolwentów i generującą straty finansowe. Głównym celem analizy strategicznej w firmie jest określenie czynników, które będą rzutować na jej działalność w przyszłości oraz sformułowanie przyszłych strategii wyrażających dominujące kierunki działania danej organizacji.
W teorii zarządzania wyróżnia się zwykle następujące etapy procesu planowania strategicznego:
- ustalenie celów organizacji
- identyfikowanie problemów
- poszukiwanie możliwych rozwiązań
- ocenianie konsekwencji rozmaitych rozwiązań
- dokonanie wyboru
- wdrażanie planu
- kontrola realizacji
Rezultat prac koncepcyjnych jest utrwalony w postaci dokumentu, który powinien być udostępniony publicznie. Opierając się na teorii zarządzania warto zastanowić się jaki ma być plan owego dokumentu i jakie treści powinien zawierać. Nie należy jednak zakładać, że prace koncepcyjne powinny opierać się o z góry ustalony, ramowy spis treści. Plan dokumentu powinien wyniknąć z dyskusji pomiędzy osobami prowadzącymi prace koncepcyjne.
Przeglądając udostępnione publicznie koncepcje, strategie, plany rozwoju i pracy szkół, można wyróżnić następujące elementy:
- strona tytułowa zawierająca dane identyfikacyjne dokumentu,
- podstawy prawne, na które powoływano się w dokumencie,
- analiza stanu wyjściowego: opis środowiska, struktury organizacyjnej, bazy szkoły, kadry, oferty edukacyjnej, inne dane istotne z punktu widzenia dalszych treści,
- wartości, misja, wizja, cele strategiczne szkoły,
- oczekiwana sylwetka absolwenta szkoły,
- analiza SWOT oraz cele i zadania z niej wynikające,
- analiza zewnętrznego środowiska szkoły pod względem możliwości współpracy i pozyskania środków,
- określenie obszarów rozwoju szkoły,
- plan budżetu realizacji zadań,
- monitoring i ewaluacja realizacji rozwoju szkoły,
- podsumowanie: propozycje zmian i wnioski syntetyczne.
Niektóre dokumenty wyraźnie dzielą się na rozdziały: diagnostyczny, analityczny i wdrożeniowy oraz zawierają opis narzędzi diagnostycznych wykorzystywanych w etapie identyfikacji problemów. Najczęściej są to ankiety i wywiady [1]. Objętość dostępnych dokumentów najczęściej zawiera się w przedziale od kilkunastu do kilkudziesięciu stron.
Analiza strategiczna i wynikające z niej strategie zwykle obejmują okres 5 lat, co zbiega się z okresem powierzenia stanowiska dyrektora szkoły. Jednakże nie oznacza to, że koncepcja pracy szkoły opracowana na potrzeby konkursu, będzie obowiązywała podczas całej kadencji dyrektora. Czynniki, podlegające analizie strategicznej, nieustannie zmieniają się w czasie. Także stopień zaznajomienia nowego dyrektora z procesami zachodzącymi w szkole znacząco wzrasta już po kilku miesiącach urzędowania, nawet gdy wcześniej pracował w danej szkole jako nauczyciel lub pełnił funkcję wicedyrektora. Dlatego prace koncepcyjne mają charakter złożony i ciągły. Do opracowanej koncepcji trzeba powracać i uaktualniać, uwzględniając zdobywane doświadczenia i nowe okoliczności.
Koncepcja pracy szkoły stanowi także podstawę do opracowania innych dokumentów szkolnych:
- planu pracy szkoły,
- programów nauczania,
- programu profilaktyczno-wychowawczego,
- planu wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli,
- planu innowacji pedagogicznych,
- innych planów, regulaminów i procedur szkolnych.
Krzysztof Bieńkowski – uczestnik Kursu Zarządzania Oświatą organizowanego przez Instytut Kształcenia EKO-TUR, Niepubliczną Placówkę Doskonalenia Nauczycieli
