Skąd się biorą zaburzenia zachowania?
Koncepcji jest wiele, jednak większość dotyczy przekroju kategorii ryzyka zachowań agresywnych od okresu prenatalnego, do późniejszego wpływu najbliższego środowiska, z uwzględnieniem cech osobistych, jak temperament oraz poziom IQ. Warto przytoczyć koncepcję D. Flannery’ego i D. Hawkinsa[1], która następująco klasyfikuje te kategorie:
- Ryzyko okołoporodowe (np.: niedotlenienie, zaburzenia oddychania płodu);
- Cechy temperamentalne (np. impulsywność, słaba samokontrola, rozproszenie uwagi, szybkie popadanie we frustrację);
- Niski stopień inteligencji (zwłaszcza werbalnej, np.: słabe wyniki w nauce,
mała umiejętność wyrażania siebie, i tym samym niska pozycja w grupie sprawiają, że zachowanie agresywne może być rekompensatą i próbą podniesienia swojej pozycji
w grupie rówieśniczej); - Błędy wychowawcze rodziców (np.: przyzwolenia na zachowania agresywne popełniane we wczesnym okresie rozwoju dziecka, łatwe usprawiedliwianie agresji, postrzeganie agresji, jako przebojowości i siły napędowej późniejszego udanego życia, brak odpowiedniej reakcji na małe przejawy agresji we wczesnym dzieciństwie lub wręcz prowokowanie ataku);
- Brak oczywistych i klarownych oczekiwań i standardów zachowań przekazywanych dziecku oraz stawianych mu granic (niekonsekwentne postępowanie, operowanie niejasnymi komunikatami, nieodwoływanie się do norm społecznych, które
w rezultacie prowadzi do utrwalania zachowań agresywnych i takiego postrzegania świata przez dzieci, frustracja rodziców); - Dysfunkcjonalność rodziny, uzależnienie u jednego lub obojga rodziców, przemoc, niewydolność wychowawcza, bierność i roszczeniowość wobec instytucji, zaniedbywanie dziecka itd.;
- Przemoc w najbliższym środowisku (dom, podwórko, szkoła, osiedle), życie
w ciągłym poczuciu zagrożenia wywołujące frustrację i stany lękowe, prowadzące
w prostej linii do zachowań agresywnych lub przejmowania modelowanych
w najbliższym otoczeniu zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo; - Media – modelowanie zachowań przemocowych przez media, ukazywanie ich, jako normy społecznej, przejawu atrakcyjności, przebojowości i siły napędowej do odniesienia sukcesu. Stąd poczucie o ogólnospołecznej akceptacji przemocy, traktowanie jej, jako normy społecznej i nieodzownego elementu współczesnego świata, w którym trzeba się przebić, żeby żyć. Efektem takiego toku rozumowania
i pojmowania rzeczywistości jest poczucie osamotnienia, spadek zaufania do ludzi, dyskomfort relacyjny, chęć chronienia siebie w imię hasła mówiącego, że „najlepszą obroną jest atak”.
Jakie są formy i rodzaje zachowań autodestrukcyjnych?
Za zachowanie autodestruktywne zwykło się uważać każde celowe i intencjonalne zachowanie, wymierzone na wyrządzenie sobie krzywdy, stwarzające zagrożenie dla zdrowia i/lub życia danej osoby. Jeden z przykładów ich kwalifikacji dzieli je między innymi na:
POŚREDNIE, kiedy związek z autodestrukcją jest oddalony w czasie i nieoczywisty dla jednostki, traktowany jako „koszt”, efekt uboczny danego zachowania, np.: wymuszanie, prowokowanie i poddawanie się agresji innych;
BEZPOŚREDNIE, kiedy związek z zachowaniami autodestrukcyjnymi jest ewidentny, dochodzi do uszkodzenia sobie ciała, szkody powstają natychmiast, następuje też szybka reakcja otoczenia w momencie ujawnienia zachowania destruktywnego. bicie, samookaleczenie, samooskarżanie itp.;
WERBALNE – polegające na zaniżaniu swojej samooceny, poddawaniu swojej osoby niekonstruktywnej krytyce;
NIEWERBALNE – samookaleczenie – w formie np.: powierzchownych lub głębokich ran ciętych, wbijania ostrych przedmiotów w ciało, połykanie ich, przypalanie, łamanie kości, uszkadzanie lub wycinanie fragmentów ciała, itp.;
UKRYTE – polegająca na przykład na wywoływaniu lub pozorowaniu objawów choroby aby trafić do szpitala, z pełną świadomością swojego zachowania, ale bez możliwości jego zaprzestania (na przykład bóle brzucha, poprzez napinanie mięśni brzucha podczas badania, krwawienie z żołądka poprzez łykanie krwi wydzielającej się z gryzienia jamy ustnej itp i JAWNE;
KOMPULSYWNE – wielokrotne w ciągu dnia;
IMPULSYWNE – powodowane emocjonalnym impulsem, np.: płytkie nacinanie skóry, przypalanie, zadawanie sobie ciosów (forma epizodyczna lub nawracająca).
Cechą łączącą różne rodzaje i formy autoagresji jest brak motywów suicydalnych.
W przypadku samookaleczeń kwalifikujących się do pomocy psychologicznej, czy wręcz psychiatrycznej, zawsze będziemy mieć do czynienia z destrukcyjnym procesem emocjonalnym powodowanym czynnikami zewnętrznymi, którego to okaleczenie jest skutkiem. Podejmowane przez dzieci i młodzież akty autoagresji zawsze związane są z trudnymi, bolesnymi doświadczeniami, które konfrontowane są z bardzo niskim poziomem kompetencji społecznych pozwalających na poradzenie sobie z sytuacją. Często podkreślają, że ból fizyczny, który czują w trakcie samookaleczenia, jest łatwiejszy do zniesienia, niż ból psychiczny, że czują chwilową ulgę. Jest to zatem swoista zamiana wyniszczającego ciężaru psychicznego na fizyczny, który pozwala na moment odetchnąć, poczuć kontrolę nad własnym ciałem, rozładować napięcie lub gniew.
[1] Flannery D.J. & Huff C.R (1999) „Youth Violence: prevention, intervention and social policy”. American Psychiatric Press, Washington DC. 12 Hawkins J.D., Farrington D.P., Catalano R. F. (1999) Reducing Violence through the Schools. In: Violence in American schools: a new perspective . Edited by: D. S. Elliott, B. A. Hamburg, K.R. Williams, Cambridge University Press.)
