Etyka jest rozumiana, jako „ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez jakąś zbiorowość społeczną, jako punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania w celu integracji grupy wokół pewnych wartości, synonim moralności”[1]. Oznacza to, że normy moralne, które są uznawane i akceptowane społecznie, ulegają pewnym zmianom, związanym między innymi z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństw, a wynikają w dużej mierze z kształtu kulturowego danej społeczności. Większość zasad etycznych jest jednak uniwersalna i niezmienna, i te właśnie stanowią zwykle podstawę kodeksów etyki różnych grup zawodowych, zwłaszcza tych zaufania publicznego, jak lekarze, prawnicy, żołnierze, policjanci, czy nauczyciele. To szczególne profesje, które łączą się bezpośrednio z ochroną życia, zdrowia, koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa i respektowania praw jednostki. Większość tych wymagających zwodów ma skodyfikowane normy etyczne (np.: Kodeks Etyki Adwokackiej, Kodeks Etyki Lekarskiej Dziennikarski Kodeks Obyczajowy, czy Kodeks Etyki Dziennikarskiej). Kodeksy ułatwiają poruszanie się po – często interpretacyjnym – gruncie niejednoznacznych sytuacji trudnych, związanych z koniecznością podjęcia decyzji wynikającej z dylematu moralnego. Kodeksy takie stanowią azymut dla pracowników, precyzują wartości, jakimi należy się kierować, są pomocne przy rozstrzyganiu sporów i niejasności. Często też są odwołaniem w sytuacjach związanych z koniecznością poniesienia odpowiedzialności dyscyplinarnej. Zawód nauczyciela – ściśle związany z etyką i moralnością – nie dysponuje kodeksem uszczegóławiającym te zasady. W latach dziewięćdziesiątych podjęta została próba skodyfikowania i ujednolicenia etycznej wykładni zawodu przez Polskie Towarzystwo Nauczycieli, które opracowało Kodeks Etyki Nauczycielskiej. Nie został formalnie uznany, ale szkoły, tworząc wewnętrzne kodeksy etyki, sięgają wciąż do jego treści i kolejnych, po 1995 roku, wydań. Mimo, iż Kodeks Etyki Nauczyciela jest ujęty w kontekście wartości chrześcijańskich, można je potraktować bardziej uniwersalnie – jako wartości etyczne każdego nauczyciela.
W Preambule, odnoszącej się do zapisów Karty Nauczyciela, czy Roty ślubowania nauczyciela mianowanego, czytamy:
„Kodeks Etyki Nauczycielskiej jest wezwaniem do wszystkich nauczycieli, aby w życiu i pracy zawodowej kierowali się zasadami moralnymi, prawdą i dobrem.
Z powołaniem nauczyciela wiąże się nierozerwalnie rola wychowawcy. Zadaniem nauczyciela jest pobudzanie i wspieranie wszechstronnego rozwoju i doskonalenia ucznia oraz studenta jako osoby obdarzonej godnością. Jest to możliwe tylko wówczas, gdy nauczyciel w swoim postępowaniu kieruje się zasadami miłości i służby.
Od wysiłku wychowawczego nauczycieli zależy właściwe rozumienie wartości moralnych i docenianie ich wielkiej wagi w życiu każdego człowieka. Od pracy nauczycieli zależy w dużej mierze, jacy będą obywatele Rzeczpospolitej, jej siła i pomyślność.
Kodeks Etyki Nauczycielskiej oparty jest na wartościach chrześcijańskich, które są podstawowe, uniwersalne i niepodważalne.
Zasadniczym jego celem i zadaniem jest uświadomienie nauczycielom wagi moralnego wymiaru ich pracy oraz wezwanie do podjęcia pracy nad sobą, aby przywrócić zawodowi nauczyciela należny prestiż społeczny.
Kodeks Etyki Nauczycielskiej powstał z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Nauczycieli z myślą o przyszłej pracy samorządu zawodowego nauczycieli (Izb Nauczycielskich)”[2].
Dalej Kodeks zawiera zasady ogólne etyki nauczycielskiej, mówiące o tym, że nauczyciel powinien stanowić wzór osobowości prawej i szlachetnej, wrażliwej i odpowiedzialnej, o postawie otwartej na drugiego człowieka, troszczyć się o ucznia i studenta, przekazywać wiedzę zgodną z prawdą, szanować ucznia, studenta oraz jego rodzinę w procesie kształcenia i wychowania, wprowadzać w dziedzictwo kulturowe narodu polskiego oraz uczyć poszanowania kultury innych narodów.
Ogólne zasady Kodeksu Etyki Nauczycielskiej stwierdzają, że nauczyciel, kierując się dobrem ucznia i studenta, powinien wybierać odpowiednie metody, formy oraz środki nauczania i wychowania, stosować obiektywne kryteria oceny z uwzględnieniem zasady indywidualizacji. Za moralną powinność uznają stałe podnoszenie swych kwalifikacji zawodowych oraz obowiązek tajemnicy zawodowej.
Treść Kodeksu omawiająca szczegółowe zasady etyki nauczycielskiej odnosi się do postawy nauczyciela wobec ucznia, zwracając tu szczególną uwagę na uznawanie jego praw, rozwijanie samodzielności myślenia, refleksyjności, wyrażania własnych poglądów, inspirowania ucznia do odkrywania wewnętrznych źródeł jego twórczych możliwości i zdolności, wychowywania do odpowiedzialności za własne czyny i ponoszenia konsekwencji dokonanych przez podopiecznego wyborów. Stosunek nauczyciela do ucznia powinna cechować życzliwość, wyrozumiałość i cierpliwość, a jednocześnie stanowczość i konsekwencja w stosowaniu ustalonych kryteriów wymagań. Obowiązki nauczyciela, zgodnie z Kodeksem etyki, to obiektywizm, sprawiedliwość, bezinteresowność i szacunek w traktowaniu i ocenie każdego ucznia i studenta bez względu na okoliczności. Nauczyciel nie może wykorzystywać dla własnych korzyści swojej pozycji zawodowej w stosunku do uczniów i ich rodziców. Nie wolno mu też stosować wobec uczniów wyzwisk, drwin, ośmieszania, kar cielesnych, szantażu lub nacisku psychicznego. Nauczycielowi nie wolno rozpowszechniać negatywnych informacji o uczniu i jego środowisku rodzinnym ani ujawniać powierzonych mu w zaufaniu tajemnic, z wyjątkiem sytuacji wyższej konieczności, np. gdy wymaga tego dobro ucznia lub szkoły. Niedopuszczalne jest włączanie uczniów i studentów do takich protestów czy strajków, których celem byłaby obrona partykularnych interesów nauczycieli. Możliwe są jedynie publiczne wystąpienia w obronie honoru i godności własnego narodu.
Zapraszamy na II część artykułu za tydzień.
[2] Przedruk za: Kodeks Etyki Nauczycielskiej, Polskie Towarzystwo Nauczycieli, Apostolicum, Ząbki 1997, Wydanie III poprawione.
