Wychowanie do wartości, tak jak cały proces wychowawczy posiada dwie płaszczyzny.
Pierwsza z nich to działania zamierzone lub spontaniczne, które są reakcją na określoną sytuację i warunki wychowawcze.
Druga zaś to mimowolne przekazy niekontrolowane przez nauczyciela, a będące wyrazem jego osobistych przekonań, doświadczeń, systemu wartości. Dzieci posiadają szczególny dar odczytywania takich ukrytych kontekstów.
Upraszczając, można powiedzieć, że wychowanie do wartości odbywa się nieustannie w relacji uczeń-nauczyciel/rodzic. Oczywiście można i trzeba planować sytuacje dotyczące postaw moralnych. Nie wolno jednak zapominać, że wartości jako fundament życia człowieka obecne są w każdej chwili i w każdym zachowaniu.
Personaliści twierdzą, że najskuteczniejszym sposobem wychowywania do wartości jest przykład własnego życia, autorytet moralny.
Wszystkie inne metody, czy to pogadanki, czy dyskusje, czy analizy postaw, powierzanie zadań, wzmacnianie pozytywne mogą tylko pełnić rolę pomocniczą w wychowywaniu do wartości.
Trzeba tu zaznaczyć, że w przypadku wychowania do wartości potrzebna jest swoista postawa wychowawcy – postawa „złotego środka” między dyrektywnością, narzucaniem pewnego systemu wartości a niedyrektywnym podejściem pozostawiającym dziecku przestrzeń na samodzielne, autonomiczne uwewnętrznienie określonych wartości, co jest koniecznym warunkiem efektywności wysiłku nauczyciela.
Wiele ze współczesnych problemów szkoły wynika z upadku autorytetu nauczyciela, a ten z kolei ma swoje źródło w dysonansie między wymaganiami stawianymi dzieciom a przykładem własnego życia. W odpowiedzi na pogłębiający się kryzys wartości we współczesnym świecie, pedagodzy w XX wieku zaczęli postulować hasło wychowania do wartości, chcąc w ten sposób przywrócić wychowaniu należne mu znaczenie w życiu społeczeństw. Wychowanie bowiem jako proces zawsze było związane z wartościami; zawsze toczyło się wokół wartości. Czym np. jest wychowanie fizyczne, jeśli nie drogą do ukazywania wartości wysiłku fizycznego, szacunku należnego swojemu ciału? jest wychowanie intelektualne, nauczanie, jeśli nie pokazywaniem drogi do poznawania prawdy i piękna?
Podobnie wychowanie duchowe, religijne to droga do poznania kategorii dobra. Zajęcia ze sztuki i muzyki to sposób na wcielanie w życie wartości kulturalnych.
Szkoła z kolei jest miejscem ćwiczenia się w relacjach społecznych i jako instytucja ma kształtować takie wartości jak poczucie przynależności do wspólnoty, kwestię dobra wspólnego, wrażliwość na krzywdę drugiej osoby. Wartości są zatem wpisane w wychowanie już u samych jego podstaw i założeń. Wychowawcze działanie nauczyciela nie powinno sprowadzać się tylko do zaplanowania lekcji w ramach wychowania do wartości, ale traktując taką lekcję jako punkt wyjścia, ma rozprzestrzenić się na wszystkie aspekty funkcjonowania dziecka.
Rola nauczyciela
Okres młodości to wyjątkowy czas budowania osobistego systemu wartości. Dziecko, zdobywając wiedzę o normach i wartościach przyjętych przez swoją grupę społeczną, wypracowuje określone postawy i przyjmuje konkretne przekonania, tworząc w ten sposób swój światopogląd zależny od wartości obranych na drodze internalizacji.
Jeżeli proces nabywania wartości będzie przebiegał zgodnie z personalistycznymi wyznacznikami wychowywania do wartości, rolą nauczyciela w tym procesie stanie się po pierwsze przekazanie wiedzy na temat wartości, po drugie pokazanie wzorca postaw, po trzecie zaświadczenie własnym życiem o prawdziwości przyjętej hierarchii wartości.
Działając we wszystkich tych aspektach, nauczyciel posługuje się przede wszystkim
językiem jako narzędziem przekazu. Znakami wartości są w dużej mierze wypowiadane słowa.
Kultura języka świadczy o kulturze wartości, otwiera na prawdę, konkretyzuje treści i przeżycia. Obok ukazywania wartości za pomocą kultury języka należy też tak organizować działania uczniów, aby mogli oni doświadczyć wartości, aby mogli postępować zgodnie z ukazywanymi wartościami, aby mogli przeżyć wartości. Tylko bowiem przeżycie pozwoli dokonać oceny wartości, a co za tym idzie przyjąć ją jako własną, osobistą. To przeżycie, emocjonalne doświadczenie wartości umacnia na trwałe określoną postawę życiową.
Ważnym, jeśli nie najważniejszym zadaniem nauczycieli w procesie wychowania jest
umożliwianie dzieciom głębokich przeżyć pożądanych wartości. Wprowadzając uczniów w świat wartości, należy nauczyć ich oceniania własnych poglądów i postępowania. Trzeba dopomóc dzieciom w przyswojeniu określonych kanonów piękna, zasad postępowania, prawd uniwersalnych, z którymi będą mogły porównać własne przeżycia. W ten sposób pomaga się uczniom w budowaniu własnego, silnego światopoglądu opartego na wartościach.
