Pojawia się skrycie, zwykle w obliczu działania przewlekłego stresu, jaki często towarzyszy wykonywaniu zawodów społecznych. Początkowo jest niezauważany – objawia się poprzez napięcia, stany zmęczenia, drażliwości i hiperaktywności, na przemian z oznakami wyczerpania psychofizycznego.
Mowa o wypaleniu zawodowym – problemie trapiącym coraz większą liczbę osób zajmujących się zawodowo niesieniem pomocy innym ludziom, mającym z nimi emocjonalny kontakt, a więc również nauczycieli.
Ci ostatni muszą podjąć nie lada wyzwanie, by sprostać wielu obowiązkom oraz wymaganiom, zarówno ze strony zwierzchników, jak i uczniów, a także ich rodziców. Czasem to zadanie przerasta pedagogów i prowadzi do utraty energii, zmęczenia, rozczarowania. Może to mieć groźne konsekwencje dla nich samych – wyczerpanie emocjonalne, brak osobistej satysfakcji z wykonywanego zawodu, obciążenie psychiczne i dolegliwości somatyczne, jak również dla uczniów – np. przedmiotowe ich traktowanie.
Syndrom wypalenia zawodowego, jako pierwszy opisał w literaturze H. J. Freudenberg, wskazując na wielość towarzyszących temu zjawisku specyficznych zachowań, charakteryzujących się częstą drażliwością, chronicznym zmęczeniem, podatnością na zachorowania, permanentnym bólem głowy oraz stanem apatii i zniechęcenia. Pines i Aronson traktują wypalenie, jako „stan fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, spowodowany przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym”. Satinello definiuje wypalenie, jako „stan psychofizyczny, któremu towarzyszy apatia, nabieranie dystansu i chłód w relacjach interpersonalnych, poczucie wyczerpania emocjonalnego, a także bezradność w działaniu. Zdaniem Kędrackiej wypalenie to „proces nieuchronnej destrukcji zachodzący w psychice osób, które zbytnio eksploatują swoje siły w „dawaniu siebie” innym ludziom. Chernis traktuje wypalenie jako proces ciągły i postępujący, który nie powstaje nagle i niezauważalnie, ale jest raczej konsekwencją długotrwałego tracenia sił. Maslach jako „wypalenie” rozumie zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”.
Wypalenie zawodowe nie pojawia się nagle, postępuje w sposób stopniowy – od prawidłowych i pożądanych zachowań, do nieprawidłowych.
Można zatem wyróżnić kolejne fazy:
- Zafascynowanie – w tej fazie nauczyciel silnie angażuje się w swoją pracę.
- Stagnacja – praca sprawia coraz więcej trudności, oczekiwania uczniów, rodziców i dyrekcji szkoły zaczynają denerwować nauczyciela.
- Frustracja – nauczyciel odbiera negatywnie swoich uczniów, ma problemy z dyscypliną, stosuje przymus, czuje się rozczarowany swoją pracą.
- Apatia – całkowicie zanikają przyjazne stosunki nauczyciela z uczniami, nauczyciel wykonuje tylko niezbędne czynności, unika rozmów na tematy zawodowe.
- Syndrom wypalenia – pojawia się w momencie całkowitego wyczerpania.
Syndrom wypalenia zawodowego u nauczycieli charakteryzują następujące symptomy:
W sferze psychicznej:
- negatywny obraz własnych umiejętności,
- negatywny stosunek do uczniów i ich rodziców,
- negatywna ocena oddziaływania szkoły,
- zanik zainteresowań problematyką zawodową,
- ucieczka w fantazje,
- trudności z koncentracją uwagi.
W sferze emocjonalnej:
- poczucie bezsilności,
- przygnębienie,
- użalanie się nad sobą,
- pobudliwość,
- znerwicowanie,
- poczucie braku uznania.
W sferze fizycznej:
- zmęczenie i podwyższona skłonność do zachorowań,
- trudności wegetatywne (serce, oddychanie, trawienie), bóle głowy, napięcia mięśni,
- zakłócenia snu,
- wysokie ciśnienie krwi.
W sferze społecznej:
- zanik dotychczasowego zaangażowania,
- utrata chęci pomagania uczniom mającym trudności, problemy,
- ograniczanie kontaktów z rodzicami uczniów,
- ograniczanie kontaktów z kolegami (koleżankami),
- narastanie konfliktów w życiu prywatnym,
- niedostateczne przygotowanie się do zajęć dydaktycznych.
Jolanta Kolan
