Temat dotyczący pracy z uczniem sprawiającym problemy wychowawcze jest bardzo obszerny, dlatego pragnę zwrócić uwagę tylko na niektóre, według mnie najważniejsze aspekty tego zagadnienia: przyczyny i funkcje trudnych zachowań.
Na początek warto zadać sobie pytania:
– czy jest to naprawdę trudny uczeń, czy to są moje trudności w pracy z tym uczniem?
– Czy trudność, z którą się zmagamy leży po stronie ucznia, czy w sytuacji, jakiej się znajduje?
Jeżeli uczeń buntuje się przeciwko jawnej niesprawiedliwości nauczyciela, broniąc słabszych kolegów, protestując przeciwko bezsensownemu uczeniu się na pamięć, dużym ilościom prac domowych, dostrzega i krytykuje nie najlepsze decyzje szkoły, błędy nauczyciela, przeciwstawia się faworyzowaniu uczniów „grzecznych” i spolegliwych, zadaje dużo pytań, docieka, analizuje, wyraża swoje zdanie, czy to jest faktycznie uczeń sprawiający trudności wychowawcze, czy wrażliwy, inteligentny, odważny i myślący młody człowiek?
Jeżeli uczeń przejawia zachowania agresywne, jest nadpobudliwy psychoruchowo lub zamknięty w sobie, nieśmiały, często łamie regulaminy szkolne, wagaruje, nie uczy się, lekceważy szkołę i nauczycieli, niszczy mienie szkoły, kradnie, to niewątpliwie jest to uczeń sprawiający trudności wychowawcze.
Przyczyny trudnych zachowań
Często zadajemy sobie pytanie: dlaczego? Skąd biorą się te zachowania, szczególnie w sytuacjach, gdy na pierwszy „rzut oka” nie dostrzegamy zaniedbań ze strony rodziny, czy konfliktów z rówieśnikami?
Przyczyny trudnych zachowań mogą być bardzo różne i subtelne, zazwyczaj tkwią w:
– środowisku rodzinnym,
– środowisku rówieśniczym,
– sytuacjach urazowych,
– czynnikach biologicznych.
Środowisko rodzinne
Pierwszymi najważniejszymi osobami w życiu każdego dziecka są rodzice, którzy powinni zaspokoić wszystkie potrzeby (fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności, akceptacji, miłości, szacunku, samorealizacji) oraz zapewnić wszechstronny rozwój, stworzyć jasny system norm, uczyć, jak dobrze radzić sobie w otaczającym świecie, wiary w siebie, samodzielności, odpowiedzialności.
Dysfunkcje w rodzinach mają negatywny wpływ na zachowania uczniów:
– alkoholizm lub inne uzależnienie,
– choroba psychiczna,
– przemoc fizyczna lub psychiczna
– emocjonalna nieobecność rodzica/ chłód emocjonalny,
– czynne odrzucenie i dewaluowanie dziecka,
– nadużycia emocjonalne, czyli używanie dziecka przez dorosłego do zaspokajania swoich potrzeb emocjonalnych,
– stawianie wymagań nieadekwatnych do rozwoju i możliwości dziecka,
– przerost sztywnych wymagań nad okazywaniem miłości i czułości,
– nadopiekuńczość i nadmierna kontrola,
– liberalny lub autokratyczny system wychowania,
– brak konsekwencji w wychowaniu.
Rodziny dysfunkcyjne są zamknięte , zakłamane, panuje w nich zaburzona
komunikacja oparta na czterech podstawowych zasadach:
1. Nie myśl ( zakaz korzystania ze swojego rozsądku w ocenianiu sytuacji).
2. Nie ufaj (nakaz podtrzymywania dysfunkcyjnych relacji w rodzinie).
3. Nie mów (nakaz podtrzymywania tajemnicy rodzinnej).
4. Nie czuj (zakaz wyrażania prawdziwych emocji).
Dziecko w takiej rodzinie przeżywa cała plejadę trudnych emocji: bunt, złość, wściekłość, lęk, strach, panika, przerażenie, smutek, żal, rozpacz, czuje się gorsze, nic nie warte, bezradne. Musi jednak się jakoś przystosować i najczęściej jest to niezdrowy kompromis polegający na przetrwaniu za cenę rezygnacji z własnych potrzeb. Utrwalają się więc sztywne zachowania, które pozwalają na poradzenie sobie w trudnych sytuacjach kosztem zdrowia, satysfakcjonujących relacji z innymi, emocji, samooceny. Tę matrycę zachowań dzieci przenoszą do szkoły, uruchamiając sztywne zachowania w nowych sytuacjach. Uczniowie podświadomie prowokują u rówieśników i nauczycieli znane z domu reakcje, bo tylko z takimi potrafią sobie poradzić.
Środowisko rówieśnicze
Ważną potrzebą w życiu młodego człowieka, ujawniającą się w wieku dojrzewania, jest przynależność do grupy. W tym okresie kontakty z rówieśnikami stają się najważniejsze. Może się zdarzyć, ze uczeń, który nie miał i nie ma zaspokojonych przez rodzinę potrzeb psychologicznych, szuka realizacji na zewnątrz i trafia do grupy kontrkulturowej, przestępczej, sekty, która wyznaje wartości, sprzeczne z ogólnie przyjętymi normami społecznymi. Są też uczniowie pragnący tak bardzo być w danej grupie rówieśniczej w klasie, że rezygnują z nauki, ambicji i dążeń, zmieniają swoje zachowanie, podporządkowując się zasadom przyjętym przez grupę.
Sytuacje urazowe
Uraz to bardzo trudna sytuacja , z którą dziecko nie potrafiło sobie poradzić emocjonalnie, najczęściej związana z zagrożeniem fizycznym lub zagrożeniem podstawowych potrzeb psychologicznych. Powtarzające się urazy skutkują powstawaniem nieprawidłowych sądów o rzeczywistości oraz stereotypowych zachowań w różnych obszarach funkcjonowania ucznia:
– relacjach z dorosłymi,
– relacjach z rówieśnikami,
– ustosunkowania do zadań,
– obrazu samego siebie.
Czynniki biologiczne
Trudności w zachowaniu mogą być warunkowane czynnikami biologicznymi, do których zaliczamy:
– uszkodzenia struktury mózgu,
– nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu nerwowego,
– osobowość nieprawidłowa, charakteryzująca się niedorozwojem w zakresie tzw. uczuć wyższych oraz niskim poziomem lęku,
– zaburzenia dynamiki procesów nerwowych, objawiające się w sferze motorycznej, poznawczej i emocjonalnej. Przybierają postać nadpobudliwości psychoruchowej lub zahamowania.
Do tego miejsca odpowiadałam na pytanie: Dlaczego uczniowie przejawiają trudne zachowania?
Analizując sytuację konkretnego ucznia warto zadać sobie drugie pytanie: Po co? Jakie funkcje pełni dysfunkcyjne zachowanie? Co dzięki niemu uczeń zyskuje? Odpowiedź na to pytanie pozwoli nam zaplanować realną pomoc uczniowi, pomoc w zaspokojeniu w sposób konstruktywny często nieuświadomionych potrzeb.
Dokładna analiza przyczyn i funkcji trudnych, zaburzonych zachowań jest niezbędna do trafnego i w rezultacie przynoszącego efekty planu pracy z uczniem. Jest też wymagana przy tworzeniu Karty Indywidualnych Potrzeb Ucznia i Planu Działań Wspierających w myśl nowego rozporządzenia o pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
W następnym artykule omówię ogólne zasady i kierunki pracy z uczniami sprawiającymi problemy wychowawcze.
