Pojęcie „praca socjalna” pojawiło się po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych w 1917 r. w nazwie instytucji zajmującej się działalnością charytatywną. Nowa nazwa brzmiała National Conference of Social Work. Zmiana ta była spowodowana uzawodowieniem pomocy społecznej, która w początku XX w. przestała być rodzajem społecznej dobroczynności, a stała się zawodem. Obecnie jest ona działalnością systemową o wymiarze ogólnospołecznym, ukierunkowana na świadczenie pomocy drugiemu człowiekowi (Czarnecki P.S. 2013,s.11, za Wódz K. 1995).
Często przywoływana jest definicja B. DuBois i K. Krogsrud Miley (1996, t.I, s.25), według których „…praca socjalna jest działaniem mającym na celu poprawę warunków życia w wymiarze jednostkowym i społecznym, rozwiązywanie problemów społecznych oraz łagodzenie cierpienia. Celem pracowników socjalnych jest dążenie do polepszenia jakości życia jednostek i grup społecznych poprzez poszerzanie zakresu możliwości działania podopiecznych, zwiększanie dostępu do środków pomocowych, a także edukację całego społeczeństwa”.
W 2000 r. Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Federacji Pracowników Socjalnych przyjęło następującą definicję: „Praca socjalna jest to zawód, który promuje społeczne zmiany, rozwiązywanie problemów we wzajemnych ludzkich relacjach oraz wzmocnienie i wyzwolenie ludzi dla osiągnięcia dobrostanu. Korzystając z teorii ludzkich zachowań i systemów społecznych, praca socjalna ingeruje dokładnie tam, gdzie dochodzi do wzajemnego oddziaływania ludzi z ich środowiskiem”
Praca socjalna jest zatem świadczona i obejmuje swym zasięgiem obszary życia osób i rodzin oraz małych grup społecznych w zakresie: wspomagania ich rozwoju, działań profilaktycznych wobec grup zagrożonych np. uzależnieniami a także zapobiegania pogłębianiu się problemów osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Klientami pomocy socjalnej są: ludzie chorzy, niepełnosprawni, bezdomni, bezrobotni, uzależnieni od różnych środków, bardzo ubodzy – znajdujący się w dramatycznej sytuacji zagrożenia materialnych podstaw ich bytowania, osoby w kryzysie psychosocjalnym, członkowie rodzin dysfunkcjonalnych, wieloproblemowych, niepełnych, nie zakotwiczonych w miłości i cieple stabilnego domu rodzinnego, ofiary przemocy domowej i wszyscy inni, którzy nie potrafią sami wykorzystać dostępne zasoby i poradzić sobie z trudami życia codziennego.
Wyróżniamy trzy zasadnicze metody pracy socjalnej:
a) Metoda indywidualnego przypadku – czuli praca z indywidualnym klientem, jego rodziną
b) Metoda grupowa
c) Metoda środowiska lokalnego
d) Metoda projektowa
Ad. a) Metoda indywidualnego przypadku zawiera kilka zasadniczych etapów. Pierwszym z nich jest diagnoza, której zadaniem ma być ujawnienie czynników powodujących zaistnienie trudnej sytuacji w życiu osoby. Etap skoncentrowany jest na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku – polega na identyfikacji i analizie sytuacji jednostki w kontekście problemu, z którym się ona boryka. Najczęściej wykorzystywanym narzędziem w tym celu jest wywiad, ponieważ głównym źródłem informacji powinien być sam klient. Jednak w wielu przypadkach informacje te powinny być potwierdzone przez osoby z najbliższego otoczenia. Warto sięgnąć po informacje do innych instytucji jak szkoła, organizacje pozarządowe. Można też dokonać analizy dokumentacji i obserwacji. Po przeprowadzeniu diagnozy należy ustalić plan postępowania, określający kolejne kroki podjętej interwencji. Opracowanie planu pracy z przypadkiem powinno określać, co kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do osoby, której pomaga i jego rodziny, aby uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Plan powinien zawierać pewne aspekty zmian, które mają być efektem działań pomocowych. Najczęściej wykorzystywany jest w tym przypadku kontrakt socjalny – czyli spisane wszystkie ustalenia i podpisane przez dwie strony – beneficjenta i pomagającego. Prowadzenie przypadku powinno być postępowaniem elastycznym, dopuszczającym korygowanie diagnozy i samego planu, aby uzyskać najlepszy skutek, tzw. właściwą rewalidację. Bardzo ważnym etapem jest zakończenie interwencji. Ma ono bowiem być wyraźnym znakiem, że pracownik uważa swoją dalszą aktywność za zbędną.
W pracy indywidualnej wykorzystuje się: informowanie o prawach i uprawnieniach, pomoc materialną, wspieranie, działania wychowawcze, wywieranie wpływu, interwencję kryzysową, pracę ze specjalistami, doradztwo zawodowe, itp.
Ad. B) Metoda grupowa dostarcza kontekstu, w którym jednostki pomagają sobie wzajemnie; jest to metoda pomagania zarówno grupom jak jednostkom, która daje możliwość wpływania na zmiany problemów osobistych, rodzinnych, grupowych a także społecznych. Wykorzystuje się warsztaty, grupy wsparcia, szkolenia.
Praca grupowa obejmuje następujące zasady:
1. Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni indywidualnie i zbiorowo
2. Rozumienie i wykorzystywanie w pracy metody pracy grupowej polegającej na wspólnym rozwiązywaniu problemów, wyrażaniu stosunku emocjonalnego wobec innych, kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych, wpływu na innych
3. Dążenie do umocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jako grupy
4. Nauczanie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu
Ad. C) Metoda polega na ulepszaniu sytuacji społecznej, lokalnej zjednoczonymi wysiłkami zaangażowanych stron, mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań opartych na wspólnym planie wypracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych. Metoda organizowania środowiska stanowi swego rodzaju sztukę planowania stosunków społecznych w życiu społeczności lokalnej. Jak w każdej metodzie tak i w tej możemy wyróżnić następujące etapy:
1. rozpoznawanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń
2. organizowanie zespołu pracy, polega ono na podziale zadań miedzy instytucje, zespoły itd.
3. planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco- rozwojowych
4. systematyczne ulepszanie środowiska
5. ewaluacja i doskonalenie
Główne formy pracy środowiskowej to: świadczenie usług, rzecznictwo, aktywizacja dla usamodzielnienia, organizacja instytucji, edukacja, działania o charakterze politycznym jak np. odezwy, manifestacje.
