W kierunku edukacji włączającej – Przegląd przepisów prawa i polityki na rzecz edukacji włączającej (1)

Zgodnie ze światowymi i europejskimi standardami sformułowanych w licznych dokumentach międzynarodowych dotyczących praw człowieka, każdy – a więc i człowiek niepełnosprawny – ma prawo do pełnego uczestnictwa i równych szans w życiu społecznym.

Poniżej znajdują się obowiązujące w tym zakresie przepisy z uwzględnieniem tendencji otwartości na osoby niepełnosprawne:

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) – prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt, dostępność dla wszystkich na zasadzie równości w zależności od zalet osobistych.
• 1980 Światowa Organizacja Zdrowia – Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń – termin „upośledzenie” zbyt medyczny i zbyt koncentrujący się na jednostce oraz niedostatecznie wyjaśniający interakcję pomiędzy warunkami społecznymi a oczekiwaniami i możliwościami jednostki.
• 1982 r. – Światowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych

definicja niepełnosprawności w kategoriach relacji pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a ich środowiskiem.

Dekada Narodów Zjednoczonych poświęcona Osobom Niepełnosprawnym (83-92).

• 1987 r. – Sztokholm – konieczność wypracowania ogólnej filozofii uznającej prawa osób niepełnosprawnych, priorytety działań (42,44 sesja ZO).
  • 1989 r. – Konwencja o Prawach Dziecka (art. 23, art. 28)
  • 1990 r. – Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (48 sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych) odzwierciedlają postęp, jaki dokonał się ciągu dekady:
    • stały lub przejściowy charakter zaburzeń
    • „upośledzenie” jako utrata lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, w tym samym stopniu co inni obywatele
    • konflikt pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem
    • zwrócenie uwagi na braki w środowisku i zorganizowanych działaniach społecznych (informacja, komunikacja międzyludzka, edukacja), które uniemożliwiają uczestnictwo na równych zasadach

1994 r. – Deklaracja z Salamanki – w sprawie Zasad, Polityki i Praktyki w zakresie Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych oraz Wytyczne dla Działań w zakresie Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych

• Państwa powinny uznać zasadę równych szans edukacyjnych – na poziomie podstawowym, średnim i wyższym dla dzieci, młodzieży i dorosłych z niepełnosprawnościami – organizowanych w warunkach integracji.
• Powinny one zagwarantować, by edukacja osób niepełnosprawnych stanowiła integralną część systemu oświaty (The Standard Rules, 1994, s.23).
• 1994 r. – Deklaracja z Salamanki
  • każde dziecko ma fundamentalne prawo do nauki i należy dać mu szansę osiągnięcia i utrzymania odpowiedniego poziomu kształcenia;
  • każde dziecko ma charakterystyczne i indywidualne cechy, zainteresowania, zdolności i potrzeby w zakresie nauczania;
  • systemy oświaty powinny być tworzone, a programy edukacyjne wdrażane z uwzględnieniem dużego zróżnicowania tych charakterystycznych cech i potrzeb;
  • dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi muszą mieć dostęp do zwykłych szkół, które powinny przyjąć je w ramach nauczania, stawiającego dziecko w centrum zainteresowania i zdolnego zaspokoić jego potrzeby;
  • zwykłe szkoły o tak otwartej orientacji są najskuteczniejszym środkiem zwalczania dyskryminacji, tworzenia przyjaznych społeczności, budowania otwartego społeczeństwa oraz wprowadzania w życie edukacji dla wszystkich. Co więcej zapewniają one odpowiednie wykształcenie większości dzieci oraz poprawiają skuteczność, a także efektywność kosztową całego systemu oświaty (za: A. Firkowska-Mankiewicz, ORE, 2012).

2006 r. Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych (2007/2012 r.) – art. 24 – Edukacja

Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do edukacji.
W celu realizacji tego prawa bez dyskryminacji i na zasadach równych szans, Państwa Strony zapewnią włączający system kształcenia umożliwiający integrację na wszystkich poziomach edukacji w kształceniu ustawicznym, zmierzające do:

ü   pełnego rozwoju potencjału oraz poczucia godności i własnej wartości, a także wzmocnienia poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności i różnorodności ludzkiej,

ü   rozwijania przez osoby niepełnosprawne ich osobowości, talentów
i kreatywności, a także zdolności umysłowych i fizycznych, przy pełnym wykorzystaniu ich możliwości,

ü  umożliwienia osobom niepełnosprawnym efektywnego udziału
w wolnym społeczeństwie.

• Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych artykuł 24 – Edukacja.

Państwa Strony umożliwią osobom niepełnosprawnym zdobycie umiejętności życiowych i społecznych, aby ułatwić im pełny i równy udział w edukacji i w życiu społeczności. W tym celu Państwa Strony będą podejmować odpowiednie środki, w tym:

–  ułatwianie nauki alfabetu Braille’a, alternatywnego pisma, wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji
i orientacji oraz umiejętności poruszania się, a także ułatwianie wsparcia rówieśników i doradztwa,

–  ułatwianie nauki języka migowego i popieranie tożsamości językowej społeczności osób głuchych,

–  zapewnienie, że edukacja osób, w szczególności dzieci, które są niewidome, głuche lub głuchoniewidome będzie prowadzona w najodpowiedniejszych językach i przy pomocy sposobów i środków komunikacji najodpowiedniejszych dla jednostki, a także w środowisku, które maksymalizuje rozwój edukacyjny i społeczny.

–  aby wesprzeć realizację tego prawa – zatrudnianie nauczycieli,
w tym nauczycieli niepełnosprawnych, którzy mają kwalifikacje
w zakresie używania języka migowego i/lub alfabetu Braille’a, oraz w celu szkolenia specjalistów i personelu pracujących na wszystkich szczeblach edukacji. Takie szkolenie będzie obejmować wiedzę na temat problemów niepełnosprawności i korzystanie ze wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik i materiałów edukacyjnych, w celu wspierania osób niepełnosprawnych.

Najważniejsze dla nauczycieli przepisy prawa dotyczące edukacji włączającej znajdują się natomiast w art. 1 pkt 5, 6, 7 i art. 127 ust. 1, 3 i 4 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz.U. z 2018 r., poz. 996, poz. 1000, poz. 1290, poz. 1669 i poz. 2245).

Zgodnie z art. 1 ww. Ustawy Prawo oświatowe system oświaty zapewnia:

• „dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno- -pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;
• możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną, niedostosowaną społecznie i zagrożoną niedostosowaniem społecznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami;
• opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych”; 14 § 13 ust 2 pkt 6 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2017 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno- -pedagogicznych (Dz.U. z 2017 r., poz. 1743).

 Art. 127 Ustawy Prawo oświatowe stanowi natomiast, że:

• „kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawne, niedostosowane społecznie i zagrożone niedostosowaniem społecznym, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy;
•  kształcenie to może być prowadzone w formie nauki odpowiednio w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych, przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych i szkołach lub oddziałach integracyjnych, przedszkolach i szkołach lub oddziałach specjalnych, innych formach wychowania przedszkolnego i ośrodkach (młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych oraz specjalnych ośrodkach wychowawczych i ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych);
•  uczniowi objętemu kształceniem specjalnym dostosowuje się odpowiednio program wychowania przedszkolnego i program nauczania do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Dostosowanie następuje na podstawie opracowanego dla ucznia indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego uwzględniającego zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, wydawanego przez publiczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną, w tym specjalistyczną;
• w zależności od rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia niepełnosprawności intelektualnej, dzieciom i młodzieży posiadającym orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego organizuje się kształcenie i wychowanie, które stosownie do potrzeb umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie, usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację i resocjalizację oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę”.

W związku z obowiązkiem realizowania podstawy programowej warto przypomnieć treść części ogólnej ww. podstawy programowej:

• „szkoła oraz poszczególni nauczyciele podejmują działania mające na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia, stosownie do jego potrzeb i możliwości;
• uczniom z niepełnosprawnością, w tym uczniom z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, nauczanie dostosowuje się do ich możliwości psychofizycznych oraz tempa uczenia się;
• wybór form indywidualizacji nauczania powinien wynikać z rozpoznania potencjału każdego ucznia. Jeśli nauczyciel pozwoli uczniowi na osiąganie sukcesu na miarę jego możliwości, wówczas ma on szansę na rozwój ogólny i edukacyjny;
• nauczyciel powinien tak dobierać zadania, aby z jednej strony nie przerastały one możliwości ucznia, a z drugiej nie powodowały obniżenia motywacji do radzenia sobie z wyzwaniami”.

W zakresie wdrażania modelu edukacji włączającej MEN planuje szereg zmian legislacyjnych, w tym nowelizację:

1. ustawy o centrum dziecka i rodziny;
2. ustawy o wsparciu dziecka i ucznia;
3. ustawy o wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci i wsparciu rodzin.

O planowanych zmianach będzie mowa w kolejnym artykule, do lektury tej serdecznie Państwa zachęcam.